Γράφει ο Γιώργος Αργυράκος
Για αρχή, ο κορωνοࣱϊός δεν έχει καμία σχέση με το ότι φέτος πέρασε απαρατήρητη η Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Αρμενίων (24 Απριλίου). Το ίδιο απαρατήρητη περνούσε και τις προηγούμενες χρονιές, προ ιού. Ευτυχώς η αντίστοιχη Ημέρα της Γενοκτονίας των Ελλήνων Ποντίων (19 Μαΐου) δεν περνά εντελώς απαρατήρητη, όπως δεν περνά απαρατήρητη και η εμμονή ορισμένων «επωνύμων» να αρνούνται το γεγονός. Δεν χρειάζεται καν να σχολιάσω τις γνώσεις μας για τη Γενοκτονία των Ασσυρίων Χριστιανών (ημέρα μνήμης η 7 Αυγούστου), οι οποίοι είχαν την ίδια τύχη με τους προηγούμενους, αλλά δεν είχαν την τύχη να τους στηρίξει ένα αντίστοιχο εθνικό κράτος και μια μεγάλη διασπορά.
Υπάρχει εδώ ένα έλλειμμα μνήμης ή έλλειμμα γνώσης; Σκέφτηκα ότι μάλλον ισχύει το δεύτερο, και για να το τσεκάρω μπήκα στο βιβλίο ιστορίας της Γ’ Λυκείου (ηλεκτρονική έκδοση). Εκεί η γενοκτονία των Αρμενίων αναφέρεται παρεμπιπτόντως σε 1-2 γραμμές στις σελ. 253 και 263, και σε μερικά ακόμη σημεία αναφέρεται η έλευση Αρμενίων προσφύγων στην Ελλάδα μαζί με τους Έλληνες το 1922. Πιο πάνω, στη σελ. 138, ο μαθητής έχει ενημερωθεί ότι Έλληνες και Αρμένιοι βρέθηκαν στο στόχαστρο του Τουρκικού εθνικισμού «καθώς είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας». Δηλαδή δεν έπαιξε ρόλο ότι ήταν Χριστιανοί, κοινώς «γκιαούρηδες» (άπιστοι), αλλά ότι κάποιοι από αυτούς ήταν κεφαλαιοκράτες. Προφανώς το βιβλίο έγινε αντικείμενο κάποιων παρασκηνιακών κομματικών παζαριών, ώστε να συμμετάσχει στο γράψιμο και τουλάχιστον ένας ιστορικός της «ταξικής ανάλυσης» (Γ. Μαργαρίτης), μη τυχόν και μείνει μόνη της η «εθνική αφήγηση». Κάτι ανάλογο με την πολυφωνία των τηλεπαραθύρων. Μόνο που ο μαθητής δεν έχει εισαχθεί ποτέ στην ιστορία της ιστορίας, δηλαδή στην ύπαρξη πολλών ιστοριογραφικών σχολών, οπότε – όπως και ο τηλεθεατής – βγαίνει απ’ το μάθημα με ένα κεφάλι τούμπανο χωρίς να έχει αποκτήσει καμία άποψη. Μετά δεν θα του κάνει εντύπωση ότι μέσα στην πάλη των τάξεων συνέβη και κάποιο ταξικό στριμωξίδι στο λιμάνι της Σμύρνης. Το ότι λαλούν πολλοί ιστορικοί κοκόροι αντανακλάται και στην ορθογραφία του βιβλίου: Η γνωστή πόλη-συνθήκη της Ελβετίας αναφέρεται 9 φορές ως Λοζάνη και τέσσερεις 4 φορές ως Λωζάννη. Θα πει κανείς, τί Λοζάνη τί Λωζάννη. Όταν το μαθαίνεις παπαγαλία για τις πανελλαδικές, ακούγεται το ίδιο.
Έχοντας λοιπόν χαμένη από χέρι την υπόθεση «γνώση» και «άποψη» στο σχολείο, ας δούμε τι μπορούμε να μάθουμε ο ένας από τον άλλον στις ελεύθερες πλατφόρμες, όπως το facebook. Θα προσπαθήσω εδώ να εξηγήσω ότι η Γερμανική κατοχή με τη γενοκτονία Εβραίων και άλλων μειονοτήτων στην Ευρώπη, και οι γενοκτονίες Αρμενίων και Ελλήνων στην Τουρκία, έχουν έναν κοινό παράγοντα: Τον γερμανικό επεκτατισμό. Αυτό φαντάζομαι πολλοί το γνωρίζουν ήδη. Έτσι, θ’ αρχίσω από κάτι πιο δύσκολο: Πώς η Επανάσταση του ’21 συνδέεται με τη γερμανο-τουρκική λυκοφιλία των αρχών του 20ο αιώνα;
Επειδή δεν πρέπει να ξεφύγω (πολύ) από το θέμα, θα αναφέρω επιγραμματικά μερικά σημεία της ιστορίας του «μακρού 19ου αιώνα», που ξεκινάει από τη λήξη των Ναπολεοντείων πολέμων (1815) και τελειώνει με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου. Ας παρατηρήσουμε κατ’ αρχάς ότι η χρονική απόσταση της Επανάστασης του ’21 από τις γενοκτονίες των Χριστιανών στην Τουρκία, είναι μικρότερη από την απόσταση της Συνθήκης της Λωζάννης από το σήμερα. Θα αναφερθώ εναλλακτικά πότε στην Αυστρία και πότε στη Γερμανία, σαν απλούστευση μιας ευρύτερης και πολύπλοκης γερμανόφωνης συνομοσπονδίας, με τις δύο αυτές χώρες άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο ενωμένες να μετέχουν στο ιστορικό φαινόμενο του παν-γερμανισμού. Η ιδεολογία αυτή έχει τις ρίζες της στον ύστερο 19ο αιώνα, και όχι βέβαια στη Γερμανία του Χίτλερ.
Όταν ξεκίνησε η Επανάσταση του ‘21, η πλησιέστερη γεωγραφικά Μεγάλη Δύναμη ήταν ατυχώς η Αυστρία (γι’ αυτό έστειλε με μια βάρκα τον Ρήγα δεμένο στους Τούρκους), η οποία ήταν και ναυτική δύναμη, αφού εκτός από τα γερμανικά κρατίδια ήλεγχε και τα παράλια της Δαλματίας, τη Βενετία και τη μισή περίπου Ιταλία, μαζί με το Βατικανό. Από την αρχή μέχρι το τέλος της Επανάστασης παρέμεινε εχθρική προς την Επανάσταση, ακόμα και όταν οι υπόλοιπες Δυνάμεις σταδιακά έγερναν υπέρ μιας ανεξάρτητης ή ημι-ανεξάρτητης Ελλάδας. Αυτό βέβαια το πλήρωσε μέσα στο 1823-24, όταν πρώτη η Βρετανία αναγνώρισε τους επαναστάτες ως εμπόλεμους, οι οποίοι έπαψαν κατά το διεθνές δίκαιο να θεωρούνται παράνομοι πειρατές και «τρομοκράτες». Έτσι ο ελληνικός στόλος ευκολύνθηκε να καταστρέψει περί τα 100 αυστριακά εμπορικά και πολεμικά πλοία της Μεσογείου, και να βγάλει την Αυστρία εκτός ναυτικού παιχνιδιού. Με τη λήξη της Επανάστασης άνοιξε για τα καλά το «Ανατολικό Ζήτημα», αφού τέθηκαν οι βάσεις για τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και το θέμα ήταν πώς θα μοιράζονταν οι Μεγάλες Δυνάμεις τα ευρωπαϊκά εδάφη της. (Και πάλι απλοποίησα αρκετά το θέμα, και έτσι αδικώ το ισχυρό φιλελληνικό κίνημα της Γερμανίας το οποίο στήριξε όσο μπορούσε την Επανάσταση. Όπως θα δούμε και πιο κάτω, η απλούστευση «κακοί Γερμανοί» είναι περισσότερο μια ελληνική θυμική αντίδραση παρά ιστορικό δεδομένο.) Φτάνοντας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, εντάθηκε ο διαγκωνισμός Αυστριακών, Γάλλων, Βρετανών και Ρώσων για την επέκταση στα Βαλκάνια και την Τουρκία. Η Αυστρία, έχοντας τυπικά διαχωριστεί από τη Γερμανία, και μη έχοντας πρόσβαση στις βόρειες θάλασσες, είχε δημιουργήσει ισχυρές προσβάσεις στην Αλβανία, τη Βοσνία και τα λοιπά δυτικά Βαλκάνια, και έβλεπε ότι μπορεί να φτάσει μέχρι την οθωμανική Θεσσαλονίκη. Δεν την ενδιέφερε η τυπική ενσωμάτωση αυτών των εδαφών στην Αυστρουγγαρία, αφού έβλεπε τους βαλκανικούς λαούς σαν παρακατιανούς και απολίτιστους, ασύμβατους με τους κεντρο-ευρωπαϊκούς λαούς (σ’ αυτό δεν είχε άδικο). Άλλωστε οι Αυστριακοί δεν μπορούσαν απόλυτα να συμφωνήσουν ούτε σε μια συνύπαρξη με τους υπόλοιπους Τεύτονες του βορρά. Εκείνο που ενδιέφερε ήταν η οικονομική και πολιτική διείσδυση. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο Α’ Παγκόσμιος δεν επέτρεψαν στην Αυστρία να φτάσει στη Θεσσαλονίκη. Η Γερμανία όμως, μη έχοντας σύνορα με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ούτε πρόσβαση στη θάλασσα της Μεσογείου, είχε άλλο σχέδιο: Οικονομική και πολιτική επέκταση προς την Τουρκία με κύριο φορέα τους σιδηροδρόμους. Από εκεί οι βλέψεις ήταν ακόμα μακρύτερες: Σιδηροδρομική (και επομένως οικονομική) επέκταση μέχρι το σημερινό Ιράκ και τη Συρία, με τελικό στόχο τον Περσικό Κόλπο. Εκείνη την εποχή ο σιδηρόδρομος ήταν μια τεράστια σύγχρονη βιομηχανία και ένα μέσον άσκησης πολιτικής, όπως (τηρουμένων των αναλογιών) είναι σήμερα οι αγωγοί πετρελαίου. Ενώ κάποια στιγμή η κύρια σιδηρ/κή γραμμή των Βαλκανίων (πάνω στην οποία κινήθηκε και το γνωστό Οριάν Εξπρές) ελεγχόταν από γαλλικά συμφέροντα, ένα επιτήδειο γερμανικό κονσόρτσιουμ με επικεφαλής την Deutsche Bank (η οποία είχε διευθυντή τον Georg von Siemens, της γνωστής οικογενείας βιομηχάνων) κατάφερε να κερδίσει τη διαχείριση του δικτύου στη δεκαετία του 1890. Αυτή η κίνηση έριξε την Οθωμ. Αυτοκρατορία στη σφαίρα επιρροής της Γερμανίας, με δυσμενείς συνέπειες στην μετέπειτα εξέλιξη του τουρκικού εθνικισμού και των διωγμών κατά των Χριστιανών.[1]
Ο Γάλλος πολιτικός συγγραφέας Ρενέ Πινόν τo 1916 έγραφε για τις διώξεις των Αρμενίων στην Τουρκία, τις οποίες απέδιδε στη γερμανική επιρροή. To άρθρο είχε τον τίτλο «Η καταπίεση των Αρμενίων. Γερμανική μέθοδος – τουρκική εργασία». Εκεί αναφέρει ότι σύμφωνα με τη θεωρία του παν-γερμανισμού, οι Γερμανοί έβλεπαν την Τουρκία ως χώρο επέκτασης της γερμανικής φυλής, με τον σιδηρόδρομο να έχει στρατηγικό ρόλο στην επέκταση.[2] Αυτοί οι πολιτικο-σιδηροδρομικοί σχεδιασμοί παρέμειναν ενεργοί μέχρι και τον Β’ ΠΠ, παρ’ ότι το Ιράκ και η Συρία δεν ελέγχονταν πλέον από την Τουρκία. Ένα εξειδικευμένο άρθρο για τη σιδηροδρομική σύνδεση Βερολίνου-Βαγδάτης, που γράφηκε τον Απρίλιο του 1941, όταν ήδη είχε αρχίσει η γερμανική κατοχή των Βαλκανίων, καταλήγει: «Μήπως στο άμεσο μέλλον ο Χίτλερ θα κάνει μπίζνες με το σιδηρόδρομο της Βαγδάτης; Δεν γνωρίζουμε. Αλλά δεν είναι μυστικό ότι οι Γερμανοί θα ήταν πολύ ευτυχείς να έχουν 16 έως 20 εκατομμύρια τόνους πετρέλαιο ετησίως, από τις πετρελαιοπηγές του Ιράκ και της Βαγδάτης.» [3]
Η φυσική κατασκευή των τουρκικών σιδηροδρόμων ήταν και έμπρακτα σχετική με τις διώξεις κατά Χριστιανών. Για τις εργασίες στρατολογούνταν με τη βία Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι και άλλες μειονότητες στα λεγόμενα «Αμελέ Ταμπουρλαρί» (Τάγματα Εργασίας) του τουρκικού στρατού. Οι συνθήκες ήταν τέτοιες που πολλοί από αυτούς δεν επιβίωσαν, και πιστεύεται ότι αυτοσκοπός των ταγμάτων εργασίας ήταν όχι οι κατασκευές αλλά η εξόντωση ανθρώπων. [4] Δεν γνωρίζω αν οι Γερμανοί έμαθαν τη μέθοδο των ταγμάτων εργασίας από τους Τούρκους ή το αντίστροφο. Το πιο πιθανό είναι το πρώτο, αφού είναι γνωστό ότι οι Τούρκοι επιστράτευαν «άπιστους» με τη βία για αγγαρείες επί αιώνες πριν (πολεμικά πλοία, κατασκευές οχυρώσεων κτλ). Το σίγουρο είναι ότι η Τουρκία εκείνης της εποχής έγινε το πεδίο της πρώτης σύγχρονης – βιομηχανοποιημένης – εξολόθρευσης πληθυσμών, κάτι που έλαβε υπόψη ως προηγούμενο ο Χίτλερ. Σήμερα είναι γνωστά αρκετά ντοκουμέντα που τεκμηριώνουν το περίφημο “Wer redet heute noch von der Vernichtung der Armenier?” (Ποιος μιλάει σήμερα για την εξολόθρευση των Αρμενίων;), σε ομιλία του Χίτλερ στις 22 Αυγ. 1939, λίγο πριν αρχίσει ο Β’ ΠΠ. [5]
Για την εμπλοκή Γερμανίας και Αυστρίας στις γενοκτονίες Αρμενίων και Ελλήνων έχουν γραφτεί αρκετά από τους ειδικούς, και για μια πρώτη προσέγγιση παραπέμπω σε άρθρο του καθηγητή Κωνστ. Φωτιάδη. [6] Άλλα άρθρα καλύπτουν επιμέρους πτυχές μιας πολυσύνθετης συνεργασιας, όπως οι πωλήσεις γερμανικών όπλων στην Τουρκία, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν τόσο κατά εμπολέμων όσο κατά αμάχων Χριστιανών. Τα γνωστά τυφέκια, πιστόλια και κανόνια των εταιρειών Mauser και Krupp που σκορπούσαν το θάνατο σε όλη την Ευρώπη στον Α’ και Β’ ΠΠ, είχαν εξελιχθεί από τύπους που είχαν προηγουμένως δοκιμαστεί στην Τουρκία. Μαζί με τα όπλα αποστέλλονταν και ειδικοί για εκπαίδευση των Τούρκων, οι οποίοι λογικά ήταν γνώστες του δόγματος του «ολοκληρωτικού πολέμου» που είχε διατυπωθεί από Γερμανούς θεωρητικούς ενωρίτερα αλλά δεν είχε ακόμα δοκιμαστεί στην πράξη.[7]
Κλείνω με μια ακόμα ημερομηνία, κατά σύμπτωση η επόμενη της 24ης Απριλίου, και άμεσα σχετική με το θέμα μας: Είναι η «Ημέρα ANZAC», εθνική εορτή σε Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Τιμώνται οι στρατιωτικοί που μετείχαν στην αποτυχημένη εκστρατεία στη Καλλίπολη το 1915. Η εκστρατεία των Αυστραλών και Νεοζηλανδών θεωρείται ως το συμβολικό θεμέλιο της εθνικής ταυτότητας των αντίστοιχων κρατών. Οι στρατιωτικοί αυτοί, εκτός από το στρατιωτικό τους καθήκον, προσέφεραν και κάτι πολύ σημαντικό στην υπόθεση των γενοκτονιών: Υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων, πήραν φωτογραφίες και τα κατέγραψαν σε υπηρεσιακές και προσωπικές αναφορές, σε επιστολές, σε άρθρα εφημερίδων. Χωρίς τους στρατιωτικούς της ANZAC τα ντοκουμέντα για τις γενοκτονίες θα ήταν φτωχότερα και αμφισβητούμενα, καθώς Τούρκοι και Γερμανοί κατάφεραν να εξαφανίσουν πολλά από τα υπάρχοντα τεκμήρια.[8]
Προανέφερα ότι όταν αναφερόμαστε σε «Γερμανούς» ή «Γερμανία» κάνουμε μια υπεραπλούστευση, αφού δεν πρόκειται για κάποιες μονολιθικές οντότητες που είχαν όλοι την ίδια ιδεολογία. Υπήρξαν γερμανικές οργανώσεις, όπως προτεσταντικές αποστολές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που κατήγγειλαν τις τουρκικές αγριότητες στις Γερμανικές αρχές, και άλλοι Γερμανοί απεσταλμένοι οι οποίοι δεν συνεργάστηκαν με τους Τούρκους στις γενοκτονίες. Όμως οι «καλοί» δεν είχαν την εξουσία. Στις 5 Οκτωβρίου 1915 Γερμανοί ιεραπόστολοι που διατηρούσαν ένα σχολείο στο Χαλέπι (Aleppo) στέλνουν επιστολή προς το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών περιγράφοντας τις φρικαλεότητες κατά των Αρμενίων, όπως τις έβλεπαν να συμβαίνουν γύρω τους, ανησυχώντας μάλιστα για τη διεθνή φήμη και υστεροφημία της Γερμανίας.[9] Είναι προς τιμήν της σύγχρονης Γερμανίας και των Γερμανών ότι αναγνωρίζεται η τότε σύμπλευση συμφερόντων με την Τουρκία. Το 2015 ο Γερμανός πρόεδρος Joachim Gauck αναγνώρισε την «συνυπευθυνότητα» της Γερμανίας στη γενοκτονία των Αρμενίων, και το 2016 η Γερμανική Βουλή αναγνώρισε επίσης τη γενοκτονία, με μόνο μία ψήφο κατά και μία αποχή. Μια ομοφωνία που θα θέλαμε να υπήρχε και μεταξύ Ελλήνων βουλευτών και ευρωβουλευτών όταν συζητούνται τέτοια θέματα, αντί μερικοί να απέχουν ή να βηματίζουν προς την έξοδο ενώ ο πρόεδρος τους καλεί για ενός λεπτού σιγή.
Ας προσθέσω και μια τελευταία γραμμή για το ιστορικό Δίστομο: Η σύγχρονη αντιστασιακή ιστορία της πόλης δεν αρχίζει και τελειώνει με την κατοχή, αφού είναι γνωστό ότι έπαιξε ρόλο και κατά την Επανάσταση του ’21, και είμαι σίγουρος ότι πρέπει να έδωσε το «παρών» και στη Μικρασιατική Εκστρατεία.[10] Αυτά τα γεγονότα δεν είναι άσχετα μεταξύ τους. Διανοούμενοι όπως ο Νίκος Σβορώνος έχουν από καιρό διατυπώσει την άποψη ότι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του σύγχρονου ελληνισμού είναι η αντίσταση:
«Το αντιστασιακό πνεύμα που επικράτησε στην ελληνική ιστορία είναι το πιο γνήσιο και το πιο παραδοσιακό ελληνικά φαινόμενο »[11]
Εκείνο που μας χρειάζεται είναι δάσκαλοι με παιδεία και έμπνευση, να μπορούν να συλλάβουν τη διαχρονικότητα ορισμένων φαινομένων και τη μεταξύ τους σχέση. Φυσικά μας χρειάζονται και σχολικά βιβλία με άποψη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
[1] Johnson Alexander, “The Gabriel Aubaret archive of Ottoman economic and transportation history”, Antiquariat Dasa Pahor, 29 Ιαν. 2019, σ. 104-109]
[2] Rene Pinon (1916) “La suppression des Arméniens. Méthode allemande – travail turc”, Revue des Deux Mondes, τόμ. 31, σ. 531-560. Στο https://fr.wikisource.org
[3] Ireland, Philip Willard. “Berlin to Baghdad Up-to-Date.” Foreign Affairs, vol. 19, no. 3, Apr. 1941, pp. 665–670. www.jstor.org (σ. 670)]
[4] Ayse Hur (2008) εφημερίδα Taraf, 12 Οκτ. 2008. Ελληνική περίληψη στο http://www.pontos-news.gr. Φωτογραφίες.
[5] “Hitler’s Obersalzberg Speech”, άρθρο στην αγγλική Wikipedia].
[6] Κωνσταντίνος Φωτιάδης (2020) «Oι ανθελληνικοί διωγμοί στον Πόντο μέσα από τα αρχεία των υπουργείων Εξωτερικών της Αυστρίας και της Γερμανίας» http://www.pontos-genoktonia.gr/download/file/fid/616 . Βιογραφικό και εργογραφία του ιδίου στο http://pontos-genoktonia.gr/sites/default/files/CV_K.FOTIADIS.pdf
[7] “New report details Germany’s role in Armenian genocide”, Deutsche Welle, 05.04.2018, www.dw.com
[8] Για τη σκόπιμη εξαφάνιση αρχειακού υλικού βλ. Taner Akçam, The Young Turks’ Crime against Humanity, Princeton University Press, 2012, κεφ. 1, http://assets.press.princeton.edu/chapters/s9678.pdf. αναφέρεται στο Αργυράκος Γ. & Αργυράκου Κ.-Κ., (2019), Οι πολλές όψεις του ‘Κρυφού Σχολείου’. Η περίπτωση των Αρμενίων υπό τουρκοκρατία, Ελίκρανον, Αθήνα, σ. 27, υποσημείωση 26.
[9] Viscount Bryce & Arnold J. Toynbee (1916) The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire. London, https://net.lib.byu.edu/
[10] Κατά την άποψή μου η πραγματική «Μικρασιατική Καταστροφή» θα ήταν αν το ελληνικό κράτος παρακολουθούσε ως θεατής τον αφανισμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας χωρίς να ρίξει μια τουφεκιά.
[11] Πεσμαζόγλου, Στέφανος (1992) «Ο ‘Αντιστασιακός Χαρακτήρας’ της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», σ. 89. Πάντειο Πανεπιστήμιο. http://pandemos.panteion.gr/
Εικόνα 1: Αυστραλιανή φιλανθρωπική αποστολή μεταξύ Αρμενίων ορφανών παιδιών, στο Λίβανο το 1923. Από το https://armenianweekly.com/
Εικόνα 2: Είδηση στην εφημερίδα Washington Post, την 1/1/1918. «1.000.000 Έλληνες θανατώνονται από τουρκο-τευτονικές δυνάμεις στην Ασία. Παιδιά και γέροντες στέλνονται με βάρκες στην ανοιχτή θάλασσα και πετιώνται στο νερό να πνιγούν.» Από το https://olympia.gr/ , τεκμηρίωση από το Greek Genocide Resource Center, «Newspaper Articles List on the Greek Genocide (1914-1924)», στο academia.edu.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου