Τα εξοχικά της Δήλου

Μέσα στο βραχώδες τοπίο της Δήλου, σε πείσμα του χρόνου, υψώνονται ακόμη τα σπίτια των πλούσιων Ελλήνων και αλλοδαπών κατοίκων, μάρτυρες μιας κοινωνίας πολυφυλετικής και πολυπολιτισμικής. Ο αρχαιολογικός χώρος της Δήλου δεν είναι μόνον ο μεγαλύτερος σε έκταση στην Ελλάδα (περίπου 6 τ. χλμ.), αλλά είναι και ένας από τους πιο ενδιαφέροντες, λόγω της ποικιλίας των μνημείων και συνεπώς των ευρημάτων.

Αυτό όμως που τον κάνει έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της χώρας, είναι το ότι είναι ο μοναδικός στην Ελλάδα όπου έχουν βρεθεί ιδιωτικές κατοικίες σε θαυμάσια κατάσταση. Ναοί, θέατρα, στάδια, γυμναστήρια και άλλες μνημειακές κατασκευές και κτίρια έχουν ανακαλυφθεί σε πολλά μέρη. Επίσης, σε μερικές περιοχές, όπως π.χ. στην Πέλλα και στην Ερέτρια, έχουν βρεθεί θεμέλια οικιών και μωσαϊκά δάπεδα, αλλά δυστυχώς τα σπίτια τα ίδια δεν σώζονται καθ’ ύψος. Στη Δήλο, αντιθέτως, διατηρούνται θαυμάσια και μας δίνουν σχεδόν μια πλήρη εικόνα της αρχιτεκτονικής, της εσωτερικής διαρρύθμισης, των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, της διακόσμησης των τοίχων, της ύδρευσης, του αποχετευτικού συστήματος κλπ.

Η Δήλος, γνωστή από τους αρχαϊκούς χρόνους για τη λατρεία του Απόλλωνα (ως τόπος γέννησής του), έγινε σιγά-σιγά, από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά, και μέχρι την παρακμή της, στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ., το σημαντικότερο λιμάνι του Αιγαίου, αφού βρισκόταν στη μέση των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Πλούσιοι έμποροι, τραπεζίτες, επιχειρηματίες και εφοπλιστές άρχισαν να καταφθάνουν από όλα τα σημεία της Μεσογείου: Ελλάδα, Ιταλία, Αίγυπτο, Κύπρο, Μέση Ανατολή, Μικρά Ασία, ιδίως δε μετά την ανακήρυξη της Δήλου σε ελευθέρα ζώνη. Εγκαταστάθηκαν μαζί με τις οικογένειές τους, ίδρυσαν επιχειρήσεις και έχτισαν πολυτελείς κατοικίες. Μαζί τους έφεραν και τις παραδόσεις και τις θρησκείες τους και ίδρυσαν ναούς στην Ίσιδα, στον Άνουβι, στον Αρποκράτη (εξελληνισμένη μορφή του Αιγυπτίου θεού Ώρου), στον Σάραπι, στον Χαντάντ, στην Αταργάτη κλπ. Επίσης, η πρώτη συναγωγή στην Ευρώπη ιδρύθηκε εδώ στη Δήλο.

Στο 2ο αιώνα π.Χ. η Δήλος έφτασε στο μέγιστο σημείο της ακμής της και η κοινωνία της ήταν πολυφυλετική και πολυπολιτισμική. Από τις πηγές γνωρίζουμε ότι το νησί είχε τότε 25.000, ή ίσως και 30.000 κατοίκους. Αριθμός πολύ μεγάλος, αν αναλογιστούμε ότι ολόκληρη η γειτονική Μύκονος, πολλαπλάσια σε έκταση (86 τ. χλμ.), δεν έχει σήμερα πάνω από περίπου 9.000 μόνιμους κατοίκους!

Μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί πλήρως τρεις κύριες συνοικίες σπιτιών: η Συνοικία του Θεάτρου, η Συνοικία του Σκαρδανά και της Λίμνης και η Συνοικία του Σταδίου. Η πιο παλιά συνοικία είναι αυτή του Θεάτρου, γι’ αυτό και είναι χτισμένη άναρχα, όπως συμβαίνει συνήθως στις μικρές πόλεις. Αντιθέτως, οι άλλες συνοικίες, όντας μεταγενέστερες, χτίστηκαν με φαρδύτερους, παράλληλους δρόμους, προσανατολισμένους στους κύριους άξονες Βορρά-Νότου και Ανατολής-Δύσης. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται ότι η απόκτηση μιας έστω και μικρότερης κατοικίας στην παλιά συνοικία ήταν κάτι πιο επιθυμητό από μια μεγαλύτερη κατοικία σε μια από τις νεότερες συνοικίες. Οι τρεις αυτές συνοικίες δεν υποδηλώνουν το χωρισμό των κατοίκων με φυλετικά, εισοδηματικά, ή άλλα κριτήρια. Αντιθέτως, ο πλούσιος ζούσε δίπλα στο φτωχό και ο αλλοδαπός δίπλα στον Έλληνα.

Οι δρόμοι ήταν γενικά στενοί: ο φαρδύτερος δεν ξεπερνούσε τα πέντε μέτρα πλάτος. Έτσι κυκλοφορούσαν σ' αυτούς μόνο πεζοί και ζώα, αποκλειόμενου παντός τύπου οχήματος, που άλλωστε δεν ήταν απαραίτητο σε ένα τόσο μικρό νησί.

Οικία Ινωπού (ιερός ποταμός της Δήλου)

Όλα τα σπίτια της Δήλου είναι του 2ου και των αρχών του 1ου αιώνα π.Χ. Όπως είναι φυσικό, υπήρχαν μεγάλα και μικρά σπίτια, σπίτια πατρικίων και σπίτια πληβείων, τα μεν δίπλα στα δε, αδιακρίτως. Αν και δεν φαίνεται να υπήρχε ένας ενιαίος τύπος ιδιωτικής κατοικίας, τα περισσότερα σπίτια, ιδιαίτερα τα μεγαλύτερα και πιο πλούσια, ακολουθούσαν ένα βασικό πλάνο, με διάφορες παραλλαγές. Άλλωστε το πλάνο μιας κατοικίας επιβαλλόταν συχνά από τις ιδιομορφίες του εδάφους, από το δρόμο από τον οποίο οροθετούνταν και από τα όμορα κτίσματα.

Οικία Τριαίνης (Ψηφιδωτό)

Γενικά μιλώντας, λοιπόν, οι κατοικίες της Δήλου διέθεταν μια κεντρική αυλή, τετράγωνη ή παραλληλόγραμμη, γύρω από την οποία υπήρχαν τα διάφορα δωμάτια. Ένας διάδρομος οδηγούσε από την κεντρική είσοδο του σπιτιού στην αυλή. Στα πλούσια σπίτια η αυλή διέθετε περιστύλιο, συνήθως δωρικού ρυθμού, από Παριανό ή Ναξιώτικο μάρμαρο, ο δε τύπος του περιστυλίου και ο αριθμός των κιόνων ποίκιλλαν. Υπήρχαν και σπίτια με κολόνες στις τρεις, μόνο, πλευρές της αυλής, ή μόνο στις δύο, ενώ υπάρχει και η «Οικία της μιας Κολόνας». Οι κολόνες είχαν συνήθως μέχρι το πολύ πέντε σπονδύλους, και άλλες μεν είχαν ραβδώσεις (κατά κανόνα απαλές) και άλλες όχι. Ανάμεσα στις κολόνες της αυλής και στους τοίχους των δωματίων που έβλεπαν σ' αυτήν σχηματίζονταν στοές που προστάτευαν τα δωμάτια από τη βροχή και τον Ήλιο. Η αυλή, είτε διέθετε περιστύλιο είτε όχι, είχε συνήθως μωσαϊκό δάπεδο. Από κάτω ακριβώς από αυτό το μωσαϊκό υπήρχε μια συνήθως μεγάλη δεξαμενή (implu-vium), που στηριζόταν σε τόξα και όπου συλλέγονταν τα νερά της βροχής μέσω ενός ειδικού αγωγού. Στο ένα άκρο της αυλής υπήρχε το στόμιο του πηγαδιού απ’ όπου αντλούσαν το νερό. Η έλλειψη νερού ήταν πάντα ένα σημαντικό πρόβλημα για τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων και γι’ αυτό το λόγο τα περισσότερα σπίτια της Δήλου διέθεταν τη δική τους μικρή ή μεγαλύτερη δεξαμενή, μερικά δε διέθεταν δύο, ή μία αλλά διπλή. Στην αυλή υπήρχε συνήθως και ο οικογενειακός βωμός, αλλά δεν υπήρχαν δέντρα ή φυτά, που είναι μια συνήθεια αρκετά μεταγενέστερη.

Οι πόρτες όλων των δωματίων και τα τυχόν παράθυρα έβλεπαν στην αυλή, από την οποία και έπαιρναν αέρα και φως. Τα σπίτια δεν διέθεταν παράθυρα που έβλεπαν στο δρόμο, αφού όλοι οι εξωτερικοί τοίχοι ήταν τυφλοί και για λόγους ασφαλείας, αλλά και για προστασία από τους πολύ ισχυρούς ανέμους που δέρνουν το νησί. Τα παράθυρα χρησίμευαν μόνο για φωτισμό και εξαερισμό. Η θέα γίνεται το ζητούμενο λίγο αργότερα, προς το τέλος του 1ου αιώνα π.Χ. Παράθυρα που βλέπουν στο δρόμο έχουμε μόνο στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης του σπιτιού είχε το μαγαζί του ή το εργαστήριό του ενσωματωμένο στο ίδιο κτίριο και από εκεί πουλούσε το εμπόρευμά του, το δε παράθυρο έπαιζε ρόλο γκισέ (π.χ. Οικία της Τριαίνης).

Δεν υπήρχε κάποιος τύπος που καθόριζε τη διάταξη ή τη χρήση των δωματίων γύρω από την αυλή. Γενικά όμως τα κύρια δωμάτια ήταν στη βόρεια πλευρά του σπιτιού, ώστε να είναι προσανατολισμένα στο Νότο και έτσι να είναι ζεστά το χειμώνα και δροσερά το καλοκαίρι. Μερικές φορές τα δωμάτια απουσιάζουν από κάποια εκ των πλευρών του σπιτιού, λόγω έλλειψης επαρκούς χώρου ή λόγω της μορφολογίας του εδάφους.

Οικία Δελφινιών (Αίθριο)

Γνωρίζουμε ότι τα δωμάτια των ανδρών (ανδρώνες) ήταν σε διαφορετική πλευρά του σπιτιού από αυτά των γυναικών (γυναικωνίτες). Εάν δε το σπίτι διέθετε και δεύτερο όροφο, τότε ο γυναικωνίτης βρισκόταν εκεί. Τα σπίτια διέθεταν αποχωρητήρια εντός, δηλαδή ένα μικρό δωμάτιο που διέθετε ένα αυλάκι, που συγκοινωνούσε με τον αποχετευτικό αγωγό του σπιτιού. Όταν οι ένοικοι έκαναν τις ανάγκες τους, έριχναν εκεί νερό που έπαιρναν από τη δεξαμενή και τα λύματα κυλούσαν από τον αποχετευτικό αγωγό του σπιτιού (τα περισσότερα σπίτια διέθεταν τέτοιον) στον κεντρικό αποχετευτικό αγωγό της πόλης που περνούσε από τις κυριότερες οδούς και από εκεί χύνονταν στη θάλασσα. 

Οικία Διονύσου

Πολλά σπίτια διέθεταν και δωμάτιο με μπανιέρα για την καθαριότητα του σώματος (π.χ. Οικία του Ερμού). Οι μπανιέρες ήταν συνήθως πήλινες και μικρών διαστάσεων, από αυτές όπου κάποιος κάθεται.

Οίκος Διοσκουρίδη και Κλεοπάτρας 1

Το μεγαλύτερο δωμάτιο του σπιτιού χρησίμευε ως χώρος υποδοχής, καθώς και για τα περίφημα συμπόσια, τα δείπνα δηλαδή αποκλειστικά μεταξύ ανδρών, που ακολουθούνταν από οινοποσία, φιλοσοφικές και πολιτικές συζητήσεις, αλλά και παιχνίδια και διασκέδαση που προσέφεραν μουσικοί, χορεύτριες και εταίρες. Τα δωμάτια αυτά διέθεταν πέντε ή εφτά ανάκλιντρα για τους συμποσιαστές, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι μερικές αίθουσες διέθεταν και περισσότερα, πάντα όμως μονού αριθμού και πάντα τοποθετημένα κατά μήκος των τοίχων. 

Οικία της λίμνης

Η κουζίνα δεν βρισκόταν αναγκαστικά σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο του σπιτιού. Τα ειδικά πήλινα σκεύη (φουρνάκια) για την παρασκευή του φαγητού (Μουσείο Δήλου) μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν από δωμάτιο σε δωμάτιο ανάλογα με τις ανάγκες. 

Οικία των προσωπείων

Οι τοίχοι όλων των σπιτιών ήταν από μικρές ακανόνιστες πέτρες σχιστόλιθου, ή ντόπιου γρανίτη, χωρίς να αποκλείεται και η χρησιμοποίηση και μεγαλύτερων λίθων, καμιά φορά και από μάρμαρο, κυρίως δε στα θεμέλια. Για τους υπέρ του ισογείου ορόφους χρησιμοποιούσαν κυρίως πωρόλιθο, σαν ελαφρύτερο υλικό. Τα περισσότερα σπίτια ήταν μονώροφα, λιγότερα είχαν δεύτερο όροφο, και ένα μόνο διέθετε τέσσερις (Οικία του Ερμού). Στην περίπτωση ορόφου, το πλάνο του ακολουθούσε αυτό του ισογείου. Τα σκαλοπάτια που οδηγούσαν στον όροφο ήταν ή από πέτρα, ή ξύλινα, ή τα πρώτα από πέτρα και τα επόμενα από ξύλο.

Εσωτερικά και εξωτερικά οι τοίχοι ήταν επιχρισμένοι, ενώ στα πλούσια ή ακόμη και στα λιγότερο πλούσια σπίτια ήταν και επιχρωματισμένοι εσωτερικά. Στο κάτω μέρος του τοίχου και πάνω από μια χαμηλή βάση το επίχρισμα σχημάτιζε με ελαφρά ανάγλυφο τρόπο τους ορθοστάτες (μεγάλα ισομεγέθη τετράγωνα) που έδιναν την εντύπωση μιας στιβαρής κατασκευής. Αμέσως από πάνω από αυτούς ακολουθούσε ο καταληπτήρας, μια στενή ζώνη που έτρεχε σε όλο το μήκος του τοίχου και που είχε ζωγραφική διακόσμηση, είτε γεωμετρικά σχέδια ή κυμάτια είτε μορφές ανθρώπων ή ζώων. Ας σημειωθεί ότι αυτού του είδους η ζωγραφική δεν μπορεί να θεωρηθεί «τοιχογραφία», διότι δεν επρόκειτο για σκηνές μεγάλου μεγέθους. Επομένως δεν μπορούμε να μιλάμε για μνημειακή ζωγραφική ούτε φυσικά για επώνυμους ζωγράφους. Η μνημειακή ζωγραφική ήταν ακόμη υπόθεση των δημοσίων κτιρίων, δεν είχε θέση στα ιδιωτικά σπίτια και ο πολίτης δεν έπρεπε να ξεπερνά ορισμένα όρια. Δείγματα ζωγραφικής και διακόσμησης από τους τοίχους των σπιτιών της Δήλου μπορεί να δει κανείς στο τοπικό μουσείο. Πάνω από τον καταληπτήρα η κύρια ζώνη του τοίχου μιμείτο, πάντα με ελαφρά ανάγλυφο τρόπο, μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, σαν δηλαδή ο τοίχος να ήταν φτιαγμένος με τέτοιες. Τα ταβάνια ίσως ήταν και αυτά ζωγραφισμένα σε ορισμένα σπίτια, αλλά δεν έχει βρεθεί κάποιο σχετικό δείγμα. Ίσως η διακόσμηση των ταβανιών να μιμείτο τα φατνώματα της οροφής των δημοσίων κτιρίων. Στα λιγότερο πλούσια σπίτια οι τοίχοι ήταν μονόχρωμοι και μια απλή εγχάραξη (αντί ανάγλυφου επιχρίσματος) υποδήλωνε τους δόμους. Η χρήση χρώματος στο επίχρισμα ήταν ευρεία, με προτίμηση στις γαιώδεις αποχρώσεις. Σε ορισμένους τοίχους υπήρχαν και μικρές ανάγλυφες μορφές από κονίαμα, π.χ. μάσκες Σατύρων και Μεδουσών (Μουσείο Δήλου), που προφανώς ήταν πάνω από τον καταληπτήρα, σαν «κάδρο». 

Οικία Ινωπού (ιερός ποταμός της Δήλου)

Τα περισσότερα σπίτια διέθεταν, στα κυριότερα δωμάτιά τους και στην αυλή, μωσαϊκά. Υπ’ όψιν ότι μωσαϊκά συναντάμε μόνο σε δάπεδα, καθότι τα μωσαϊκά στους τοίχους εμφανίζονται αργότερα. Τα μωσαϊκά των ιδιωτικών κατοικιών της Δήλου ή ήταν απλά, χωρίς κανένα σχέδιο, ή είχαν γεωμετρικά σχέδια, ή ακόμη και εξεζητημένες συνθέσεις με θέματα μυθολογικά (Διόνυσος, Αθηνά, Ερμής, Τριτονίς, Αμβροσία), θέματα από τη φύση (δελφίνια, τίγρεις, πάνθηρες, ψάρια), θέματα θαλασσινά (άγκυρα, τρίαινα), θέματα θεατρικά (μάσκες, σάτυροι, αμφορείς θεατρικών βραβείων), ή σύμβολα αποτρεπτικά (Τάνιτ). Πολλά πλούσια σπίτια έχουν ονομαστεί από τους αρχαιολόγους βάσει κάποιου μωσαϊκού που βρέθηκε εκεί, όπως π.χ. οι Οικίες του Διονύσου, των Δελφινιών, των Προσωπείων, της Τριαίνης, των Τριτώνων. 

Οικία των Προσωπείων (Διόνυσος με πάνθηρα)

Πολλά μωσαϊκά που βρέθηκαν ανήκουν σε ισόγεια. Αλλά και οι όροφοι είχαν και αυτοί μωσαϊκά δάπεδα, μερικές φορές ακόμη καλύτερης ποιότητας (Μουσείο Δήλου). Τέλος, ας αναφέρουμε το προφανές, ότι ένα μωσαϊκό στο δάπεδο δεν ήταν μόνο για διακόσμηση, αλλά και για στεγανοποίηση του τελευταίου, καθώς βέβαια και για μεγαλύτερη ευκολία στο πλύσιμό του. Τα θέματα των μωσαϊκών δεν έχουν αναγκαστικά σχέση με τη χρήση των χώρων, το επάγγελμα, την ιδιότητα ή τις προτιμήσεις του ιδιοκτήτη. Ούτε υπάρχουν ειδικά θέματα, ειδική εικονογραφία, για τα ιδιωτικά σπίτια. Τα διάφορα θέματα απηχούν τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής, ή την προσωπική έκφραση του καλλιτέχνη, που μπορεί να ήταν αλλοδαπός. Στα ταπεινότερα σπίτια, ή ακόμη και στα πλούσια, αλλά σε παρακατιανούς χώρους, τα ψηφιδωτά ήταν από θραύσματα μαρμάρου και κεραμικών και απέδιδαν απλά ή γεωμετρικά σχέδια σε άσπρο και κόκκινο. Τα μωσαϊκά που αξίζουν ιδιαίτερης μνείας και για τα οποία είναι φημισμένα τα σπίτια της Δήλου, ήταν φτιαγμένα με σκαλισμένες από ειδικούς τεχνίτες ψηφίδες, 1,2-1,5 εκ. πλάτους, και σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι και 0,4 ή και 0,1 εκ. πλάτους. Το πολύ μικρό μέγεθος των ψηφίδων ορισμένων μωσαϊκών (opus verniculatum) και το καμουφλάζ που πρόσφερε το συνδετικό υλικό είχαν αποτέλεσμα να δίνεται η εντύπωση ζωγραφικού πίνακα, πράγμα που ήταν βέβαια και το ζητούμενο.

Οικία Δελφινιών (Μωσαϊκό με δελφίνια )

Τα σπίτια είχαν δίριχτη ξύλινη στέγη που καλυπτόταν με λεπτές πέτρες, κυρίως σχιστόλιθου. Μόνο η αυλή δεν είχε σκεπή, για ευνόητους λόγους: από εκεί έμπαινε φως και καθαρός αέρας. Εννοείται ότι το ξύλο, όπως και το μάρμαρο, εισάγονταν από αλλού, αφού στη Δήλο δεν φυτρώνουν δέντρα. Σε κανένα σπίτι δεν βρέθηκε ίχνος συστήματος θέρμανσης (τζάκια, καμινάδες). Αντιθέτως, θέρμαιναν τα δωμάτια με τα ίδια σκεύη που χρησιμοποιούσαν για να μαγειρέψουν το φαγητό. 

Οικία Δελφινιών (Ψηφιδωτό)

Στις πλούσιες κατοικίες βρέθηκαν μαρμάρινα αντικείμενα, που σχεδόν όλα είχαν σχέση είτε με τη λατρεία (βωμοί, ερμαϊκές στήλες, περιρραντήρια) είτε ήταν μαρμάρινα σκεύη (πατητήρια, γουδιά, λεκάνες, μετρητές υγρών κλπ.). Κατά κανόνα τα ιδιωτικά σπίτια δεν διέθεταν διακοσμητικά γλυπτά. Πρέπει όμως να αναφέρουμε την περίπτωση της Οικίας της Κλεοπάτρας, όπου η προφανώς πλούσια και ματαιόδοξη Αθηναία Κλεοπάτρα είχε στήσει τους ανδριάντες της ίδιας και του συζύγου της Διοσκουρίδη. Επίσης στην Οικία του Διαδουμένου βρέθηκαν τρία αγάλματα (Διαδούμενος, Άρτεμις, Ψευτοαθλητής), η οποία «οικία» όμως ήταν μάλλον κάποιου είδους λέσχη παρά ιδιωτική κατοικία. Τέλος, στην Οικία του Ερμού βρέθηκε το άγαλμα μιας Νύμφης, και στην Οικία του Διονύσου ένα αγαλματίδιο του Ποσειδώνα. Από έπιπλα δεν έχουν βρεθεί παρά μόνο τραπέζια, μαρμάρινα ή από άλλη πέτρα. Ευνόητο είναι ότι τα κρεβάτια, καρέκλες, τραπέζια, σεντούκια, σκαμνιά και ό,τι άλλο ήταν από ξύλο δεν σώζονται. 

Οίκος του Διοσκουρίδη και της Κλεοπάτρας

Βρέθηκαν ακόμη πολλά αντικείμενα της καθημερινής ζωής της Υστεροελληνιστικής εποχής: είδη κουζίνας, βαρίδια αργαλειού, δοχεία διαφόρων ειδών, ζυγαριές, πήλινες μήτρες για κατασκευή χάλκινων αντικειμένων, εργαλεία, λυχνάρια, καθρέφτες, πόρτες, κοσμήματα, καθώς και μια συλλογή ερωτικών και μαγικών αντικειμένων, κυρίως φαλλών, που είχαν χαρακτήρα αποτρεπτικό. 

Οικία των προσωπείων 1

Τα σπίτια της Δήλου συνεχίζουν να ορθώνονται μέσα στο βραχώδες τοπίο, σε πείσμα του χρόνου, και να μας δίνουν μια σαφή εικόνα του τρόπου ζωής μιας περιόδου που τη χαρακτήρισε ο κοσμοπολίτικος τρόπος ζωής, η τρυφή και ο άκρατος καπιταλισμός της εποχής.

Νικόλαος Α. Βρισιμτζής

περιοδικό Γεωτρόπιο