Οι γαμήλιες τελετές των Αρχαίων Ελλήνων

Οι γαμήλιες τελετές των Αρχαίων Ελλήνων

Ο δ' αμφιθαλής Έρως χρυσόπτερος ηνίας ηύθυνε παλιντόνους,

Ζηνός πάροχος γάμων της τ' ευδαίμονος Ήρας.

ώ, Υμήν ! ώ, Υμέναιε ! ώ, Υμήν ! ώ, Υμέναιε !

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ "Όρνιθες" στ.17371743

(Και ο αθάνατος Έρως με τα χρυσά φτερά, τραβούσε τα ηνία του άρματος, παράνυμφος στους γάμους του Διός και της ευδαίμονος Ήρας)

Στις εικοσιτέσσερις του μηνός Γαμηλιώνος (που διαρκούσε από τα μέσα Ιανουαρίου έως τα μέσα Φεβρουαρίου) γιορταζόταν στην αρχαία Αθήνα ο Ιερός Γάμος του Διός και της Ήρας. Από την εορτή αυτή πήρε το όνομά του ο μήνας, που για τους Αθηναίους ήταν ο κύριος μήνας τελέσεως των γάμων τους. Προτιμούσαν να είναι η ημέρα της Πανσελήνου και να έχει καλό καιρό. Θυσίαζαν δε εις τον Δία, την Ήρα και την Άρτεμι. Θεωρούσαν ότι αυτή η μεταβατική εποχή, του τέλους του χειμώνος και της αρχής της ανοίξεως, προσφερόταν για την τέλεση του γάμου και την επίτευξη της συλλήψεως, σαν ένα είδος εναρμονίσεως με την φύση που ετοιμάζεται να ανθοφορήσει και να καρποφορήσει. Τα ανθισμένα φυτά και οι ερωτικές περιπτύξεις των θεών ήταν, για τους αρχαίους, εκδηλώσεις της ίδιας αναπαραγωγικής δυνάμεως.
Ο Έρως και η Αφροδίτη είναι οι δυνάμεις της γονιμότητος, που δημιουργεί την ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσεως, αλλά και την θελκτική ομορφιά των νέων ανθρώπων. Όταν ο Δίας και η Ήρα συνευρίσκονται ερωτικά, η Γή τους προσφέρει έναν πλουμιστό τάπητα, από χλόη, τριφύλλια, κρόκους και υακίνθους, για να ξαπλώσουν, ενώ ένα χρυσό σύννεφο τους παρέχει κάλυψη και δροσιά. (''Ιλιάς'', ραψωδία Ξ', στ. 341351).
Πολλές θρησκευτικές εορτές της αρχαίας Ελλάδος αποσκοπούσαν στην χαλιναγώγηση της φυσικής και της ανθρώπινης γονιμότητος για το καλό της πόλης. Στα πλαίσια αυτών των εορτών ήταν ενταγμένη και η εορτή του Ιερού Γάμου, για την οποία δεν έχουν σωθεί λεπτομέρειες. Μπορούμε ασφαλώς να αναζητήσουμε πληροφορίες σε αξιόπιστες εργασίες αρκετών μελετητών. (π.χ. Κωνσταντίνου Ζιώγα ''ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ ΕΛΛΗΣΙ'', Κωνσταντινούπολις 1896, εκδ. ''ελεύθερη σκέψις'' 1993. Θεοδοσίου Β. Βενιζέλου ''ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ'', ΑΘΗΝΑΙ 1873, εκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ 1995, κ.ά.). Αναφορές για τα γαμήλια έθιμα υπάρχουν στα έργα των ποιητών της αρχαίας Ελλάδος καθώς και σε ορισμένες απεικονίσεις επί αγγείων. Οι στίχοι 490496 της Σ΄ ραψωδίας της Ιλιάδος περιγράφουν μια γαμήλια πομπή: από τους δρόμους της Πόλης περνούν οι συντροφιές που συνοδεύουν τις νύφες, με λαμπάδες και με γαμήλια τραγούδια, δυνατά ηχούν οι αυλοί και οι φόρμιγγες [αρχαϊκές λύρες], και οι νέοι χορεύουν στροβιλιστά, οι γυναίκες στέκονται όρθιες στα παράθυρα των σπιτιών και παρακολουθούν με θαυμασμό.
Οι στίχοι 10361079 της τραγωδίας του Ευριπίδη ''Ιφιγένεια η εν Αυλίδι'' αναφέρονται στην λαμπρότητα των γάμων του Πηλέως με την Νηρηίδα Θέτιδα. Μουσική από κιθάρες και σύριγγες (καλαμένιους αυλούς) συνόδευε τον χορό των χρυσοπέδιλων Πιερίδων Μουσών, που έλεγαν επαινετικά τραγούδια για την νύμφη και τον νυμφίο, στο κατάφυτο όρος Πήλιο. Ο Γανυμήδης κερνούσε κρασί από χρυσά πιθάρια, και πενήντα Νηρηίδες είχαν στήσει κυκλικό χορό στην ακρογιαλιά.
Και ενώ ο χορός περιγράφει εκείνους τους ενδόξους γάμους, ο (δόλιος) Αγαμέμνων και η (ανυποψίαστη) Κλυταιμνήστρα ετοιμάζουν τον γάμο της αθώας Ιφιγένειας με τον ανύποπτο Αχιλλέα: συζητούν για τα πρόσφορα και τον αγιασμό που θα ριχτούν στο καθάρσιο πυρ, για τα μοσχάρια που θα θυσιαστούν στη θεά Άρτεμι, για την επιλογή της ημέρας του γάμου (:την ημέρα της Πανσελήνου) και για το έθιμο, σύμφωνα με το οποίο η μητέρα της νύφης πρέπει να κρατεί την νυφική λαμπάδα. Αλλά το πεπρωμένο της Ιφιγένειας ήταν να δοξαστεί με την θυσία της στην Αυλίδα, ως ''ανύμφευτος νύμφη'' της Ελλάδος. Οι φίλες και οι θεραπαινίδες της νύφης, την οδηγούσαν στο σπίτι του νυμφίου, τραγουδώντας ένα γαμήλιο άσμα, με την επωδό: ¨ω, Υμήν! ω, Υμέναιε!'' Το όνομα ''Υμέναιος'' εδήλωνε άλλοτε την γαμήλια ωδή, και άλλοτε τον θεό προστάτη του γάμου, τον Υμέναιο. Αρκετοί μύθοι αναφέρονται σε έναν ωραίο νέο που ονομαζόταν Υμέναιος. Ίσως το όνομα ''Υμέναιος'' να παράγεται από το ''υμήν''(: η μεμβράνη, το λεπτότατο ύφασμα, ο παρθενικός υμήν). Υπάρχουν όμως και διαφορετικές ετυμολογήσεις, ότι δηλαδή προέρχεται : 1) από το ''ομού νέω''(συμπλέω''), 2) από το ''ομονοέω'' ( έχω ομόνοια, συμφωνία απόψεων ), 3) από το ''υμνείν'' και 4) από το ''ύμνος νέος''.
(φώτο δεξιά: Γαμήλια άμαξα σε Αττικό αγγείο του 550 π.Χ.)   
Οι παραδοσιακές γαμήλιες τελετές αποδείχτηκαν ανθεκτικές στις διαβρώσεις του χρόνου. Αρκετά στοιχεία των επιβιώνουν και στην εποχή μας, που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εθιμικές αποσαθρώσεις και τελετουργικές απλουστεύσεις. Οι λαογράφοι έχουν διασώσει πολλές πληροφορίες σχετικά με τα γαμήλια έθιμα στις διάφορες περιοχές της χώρας μας. Οι περισσότεροι ''πολιτισμένοι'' άνθρωποι του εικοστού πρώτου μ.Χ. αιώνα, δραστηριοποιούμενοι μέσα σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν η πρακτικότητα, η ταχύτητα, ο αγώνας για την εξοικονόμηση χρήματος και χρόνου, αισθάνονται αμήχανα και συχνά εκνευρίζονται με τις τελετές, με όλα τα συμβολιστικά που τα αντιμετωπίζουν ως μη ορθολογιστικά. Η τάση που υπάρχει είναι να εγκαταλείπονται έθιμα που δεν είναι πλήρως κατανοητά, και να απλουστεύονται διαδικασίες, σύμφωνα με ένα σύστημα "φαστφούντ'', που είναι βολικό σε πολλές εκφάνσεις της ζωής μας.
Συχνά δε, οι γονείς των μελλονύμφων, ή και οι ίδιοι οι νεόνυμφοι, υπερχρεώνονται και φορτώνονται με άγχη, προκειμένου να τελέσουν έναν ''μεγαλοπρεπή'' γάμο, να ετοιμάσουν ένα σπίτι με όλα τα περιττά απαραίτητα έπιπλα και άλλα μη ουσιώδη ''κομφόρ''. Κατά την ημέρα του γάμου όλοι φορούν χαρούμενα προσωπεία όμως η νευρικότητα που νοιώθουν είναι έκδηλη, καθώς γυαλίζει στους ιδρωμένους κροτάφους των, και λεκιάζει τις ακριβές (αγορασμένες ειδικά για την περίσταση) ενδυμασίες των. Δεν είναι εύκολο, σε εποχές χαρακτηριζόμενες από μηχανιστική νοοτροπία, να συμμετάσχει κανείς με ζέση και ενθουσιασμό σε τελετουργίες (δρώμενα, δηλαδή, που κατά παράδοσιν αποσκοπούν στον προσανατολισμό μιάς, τρόπον τινά, στοιχειακής ή ''αποκρυφιστικής'' δυνάμεως προς μία καθορισμένη ενέργεια). Αναπόφευκτα οι άνθρωποι βιώνουν εσωτερικές συγκρούσεις και διχασμούς, αισθάνονται σαν να πρέπει να υποταχθούν σε κάτι το ακατανόητο, και ίσως ανόητο.Και όμως, αν διαθέταμε χρόνο για να βιώσουμε τα δρώμενα στη φύση, θα αντικρίζαμε την λαμπρότητα της πολύπλοκης συμπεριφοράς που έχει σκοπό την έλξη αρσενικού και θηλυκού για την επίτευξη της συνουσίας και την γονιμοποίηση. Αυτή η ονομαζομένη ''αναπαραγωγική συμπεριφορά'' αποτελεί αντανακλαστικό εγγεγραμμένο στο Νευρικό Σύστημα, και η έκφρασή της επηρεάζεται από παράγοντες του εσωτερικού και του εξωτερικού περιβάλλοντος (ορμόνες, φωτισμός, θερμοκρασία, υγρασία, κ.ά). Η ένωση των δύο φύλων, που καθορίζεται από την Φυσική Επιλογή, αποτελεί κορυφαίο γεγονός για την εξέλιξη της ζωής και την διασφάλιση της ποικιλομορφίας. Προίκα, εξασφάλιση, συμβατικότητες, πρόχειρα βολέματα ζωτικών αναγκών, δεν έχουν θέση σε γάμους από Φυσική Επιλογή ( αρκετοί προτιμούν να την αποκαλούν ''έρωτα'').

Η μελέτη της φύσεως ήταν κύριο μέλημα των αρχαίων Ελλήνων, και συνέβαλε έτσι ώστε η καθιέρωση πολλών θεσμών να διέπεται από φυσιοκρατική αντίληψη. Ως πρότυπο γάμου είχαν τον Ιερό γάμο του θεού Διονύσου με την Αριάδνη. Για να μυηθούμε στη σημασία αυτού του Ιερού γάμου, πέρα από τα αρχαία κείμενα, συντελούν και τα εικαστικά μνημεία (όσα έχουν διασωθεί). Ξεχωριστή θέση σε αυτά τα μνημεία κατέχει ένα αριστούργημα, που όμοιό του δεν υπάρχει δεύτερο στον κόσμο, και ευρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης. Είναι ένας ορειχάλκινος κρατήρας, εύρημα από τάφο της περιοχής Δερβενίου, ύψους ενός περίπου μέτρου, του οποίου το σώμα καλύπτουν ανάγλυφες παραστάσεις.
Η κεντρική εικόνα αντιπαραθέτει την γαλήνη του ζεύγους Διόνυσος Αριάδνη, με την ταραχή που την περιβάλλει: σκηνές με υπερχειλίζουσα ζωτικότητα, που σπάζουν κάθε συμβατικότητα, βακχική αποχαλίνωση με στροβιλιζόμενες Μαινάδες και Σατύρους, σκηνές παροξυσμού, διασπαραγμού μικρών αγριμιών ( για ωμοφαγία ), συνθέτουν έναν ύμνο στη δύναμη του θεού Διόνυσου, που είναι ευεργετική και καταστρεπτική, και είναι αυτή η δύναμη χάρις στην οποία ο θεός νικά τον θάνατο. Κλώνοι κισσού, έλικες και κλαδιά αμπελιού, ελάφια, πάνθηρες, γρύπες, λέοντες, συνθέτουν ένα διάκοσμο που αναδεικνύει την ευδαιμονία των χορευτών, και την ευφορία του Διονυσιακού ζεύγους.
Οι μελλόνυμφοι που επιθυμούν να τελέσουν τον γάμο τους σύμφωνα με τα φυσιολατρικά αρχαιοελληνικά πρότυπα, ας αυτοσχεδιάσουν με απλότητα και με χαρούμενη διάθεση. Αν διαθέτουν μονοκατοικία με αύλιο χώρο, ή εξοχική κατοικία, ή κάποιο περιβόλι, μπορούν να οργανώσουν εκεί την τελετή. Όταν αυτά δεν υπάρχουν, ή όταν δεν επιθυμούν οι ενδιαφερόμενοι να περιοριστούν σε ''ανθρωπογενές'' περιβάλλον, μπορούν να επιλέξουν ένα ήπιο τοπίο (παραθαλάσσιο, παραποτάμιο, παραλίμνιο, κοντά σε ένα καταρράκτη, ή κοντά σε μία φυσική πηγή ). Ένα τοπίο, όπου το αρχέγονο ζεύγος Ουρανός Γή εκπέμπει γαλήνη, ιλαρότητα και αναζωογονητική ενέργεια.
Αν επιλεγεί ημέρα του μηνός Γαμηλιώνος, είναι πολύ πιθανόν να συμπέσει με τις "αλκυονίδες ημέρες" που είναι ήπιες και ηλιόλουστες. Αν πάλι κατά την ημέρα του γάμου, ο καιρός είναι νεφελώδης ή ομιχλώδης, δεν είναι εύκολο να πτοηθεί η ευφρόσυνη διάθεση των νυμφευομένων, καθώς με τα υδρομετέωρα [ομίχλη, υδρατμούς,βροχή, πάχνη] συνδέεται η θεά Αφροδίτη, που υμνείται από τους Ορφικούς ως θεά "γαμοστόλος" [εκείνη που προετοιμάζει τους γάμους] και ως "ζεύκτειρα" [η ενώνουσα το ζεύγος].
Οι αρχαίοι τελούσαν κατά την νύχτα τους γάμους των, με προτίμηση εκείνη της Πανσελήνου, που διαθέτει ιδιαίτερη γοητεία. Και είναι γνωστό ότι οι λύχνοι και οι δάδες φωτίζουν με απαλότητα και επιείκεια το ανθρώπινο πρόσωπο, ενώ το ευρέως χρησιμοποιούμενο σήμερα, σε δημόσιους επειδή είναι φτηνό αλλά και σε ιδιωτικούς χώρους, φως των λαμπτήρων φθορισμού, είναι σκληρό και αλλοιώνει τα χρώματα.

Στα ενδύματα είναι προτιμότερο να κυριαρχεί το λευκό χρώμα, που ταιριάζει τόσο στους ανοιχτόχρωμους όσο και στους σκουρόχρωμους τόνους δέρματος. Τα στεφάνια θα είναι από μυρτιά, (ιερό φυτό της θεάς Αφροδίτης) και οι ανθοδέσμες από κρίνα και ρόδα (προς τιμήν της θεάς Ήρας και της θεάς Αφροδίτης, αντιστοίχως ). Σε ένα κοχύλι θα υπάρχουν κόκκοι ορυκτού άλατος. [ Το αλάτι επηρέασε τις τελετουργίες όλων των λαών και συμπεριλαμβανόταν στις προσφορές προς τους θεούς, οι δε συντηρητικές του ιδιότητες 'το έκαναν ένα ιδιαίτερα κατάλληλο σύμβολο της ανθεκτικότητας της συμφωνίας, σφραγίζοντάς 'την με μία υποχρέωση για την πιστή τήρησή της. Η ''αμοιβαιότητα'' που δημιουργείται με τον ιοντικό δεσμό νατρίου χλωρίου, (για να αναφέρουμε και την γλώσσα της χημείας), χαρακτηρίζει αυτή την φυσική ουσία ]. Σε τράπεζα στολισμένη με κλαδιά κισσού με και ταινίες σε κρόκινο, κυανό και πορφυρό χρώμα, θα υπάρχουν εδέσματα παρασκευασμένα με μέλι, καρύδια, αμύγδαλα, σύκα, μήλα, και σουσάμι. [Το σουσάμι αποτελούσε σύμβολο γονιμότητας, γι αυτό, στις ανάλογες εορτές καθώς επίσης και στους γάμους, παρασκεύαζαν πλακούντες από σουσάμι, τα ''σησαμούντια πόπανα'' (Αθ.Σταγειρίτου ''ΩΓΥΓΙΑ'', εκδ. ''ΕΛΕΎΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ'', 1994). Είναι πλούσιο στο αμινοξύ μεθειονίνη, με το οποίο αρχίζει η σύνθεση όλων των πολυπεπτιδικών αλυσίδων]. Να υπάρχουν επίσης ρόδια, προς τιμήν της θεάς 'Ηρας. Μουσική από έγχορδα και πνευστά (π.χ. κιθάρες, λαούτα, αυλούς, ζουρνάδες, κ.ά. ), ζωντανή. Απαραίτητο είναι το πύρινο στοιχείο (σε κάποιο βωμό με φωτιά, ή σε δύο τρείς λαμπάδες ). Και όταν αρχίσουν οι χοροί, ας αποφευχθούν τα πολύ βαριά ζεϋμπέκικα ( του τύπου ''είμαι αϊτός χωρίς φτερά'', αυτά είναι για άλλες περιστάσεις). Λίγοι και πρόσχαροι καλεσμένοι. Προς τιμήν των θεών προστατών του γάμου, θα καούν αρώματα και θα απαγγελθούν ή θα τραγουδηθούν ύμνοι.
Οι φίλοι εύχονται στους νεονύμφους ''βίον ανθόσπαρτον''. 'Τους εύχονται, δηλαδή, να απολαύσουν εκείνη την ευδαιμονία που υμνεί ο Ευριπίδης, με τα λόγια του χορού, στους στίχους 747750 της τραγωδίας ''Ιππόλυτος'':

ΚΡΗΝΑΙ Τ' ΑΜΒΡΟΣΙΑΙ ΧΕΟΝΤΑΙ

ΖΗΝΟΣ ΜΕΛΑΘΡΩΝ ΠΑΡΑ ΚΟΙΤΑΙΣ,

ΙΝ' Α ΒΙΟΔΩΡΟΣ ΑΥΞΕΙ ΖΑΘΕΑ ΧΘΩΝ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΝ ΘΕΟΙΣ

[ Από τους νυμφικούς θαλάμους του Διός ξεχύνονται κύματα αμβροσίας, για να αυξάνει η αγιασμένη ζωοδότρα γή την ευδαιμονία των θεών.]
Εριφύλη Μηχαηλίδου

Διαβάστε το: http://www.ellinikoarxeio.com/2011/03/gamhlies-teletes-arxaiwn-ellhnwn.html#ixzz1HpdG4fKR