ΘΡΗΣΚΕΥΟΜΕΝΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ-ΚΟΣΜΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΘΡΗΣΚΕΥΟΜΕΝΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ-ΚΟΣΜΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Έχουμε κάνει το λάθος να πιστεύουμε πως η αρχαία Ελλάδα ήταν μη θρησκευόμενη, σε αντίθεση με το Βυζάντιο.

 Ίσως δεν ξέρουμε ή πολλοί από μας αγνοούμε πως σε κάθε πόλη-κράτος η θρησκεία ήταν κρατική, δηλαδή οι ιερείς ήταν κρατικοί υπάλληλοι, πως η τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων (π.χ. θυσίες , συμμετοχή στις θρησκευτικές γιορτές, σπονδές) ήταν υποχρεωτική για τους πολίτες, και η ασέβεια (ότι κι αν η λέξη "ασέβεια" σήμαινε) στην κρατική αρχαιοελληνική θρησκεία ισοδυναμούσε με προδοσία.

 Άλλωστε ένας από τους λόγους που δεν ενώθηκε η αρχαία Ελλάδα ήταν το ότι καμιά πόλη δεν ανεχόταν εξωτερική επέμβαση στα θρησκευτικά της ζητήματα, και κανείς ξένος από άλλα μέρη δε μπορούσε να θυσιάσει στους ναούς της, ενώ η Ρώμη όταν νικούσε μια πόλη αποκτούσε και το δικαίωμα να έχει κοινούς θεούς μαζί της και άρα να μην υπάρχει πρόβλημα.

Συνεπώς δεν ήταν καθόλου (έστω: πλήρως) εκκοσμικευμένη η αρχαία κοινωνία. Αν σκεφτούμε πως οι αρχαίες τραγωδίες ξεκίνησαν ως θρησκευτική γιορτή του Διόνυσου, ή πως η ενότητα των Ελλήνων αναγνωριζόταν με την συμμετοχή στην κοινή λατρεία θεών και σε θρησκευτικούς αγώνες-γιορτές (Ολυμπιακοί), ή τον τεράστιο ρόλο που έπαιζαν τα μαντεία στον αποικισμό, τότε σα δύσκολο να αληθεύει το ιδεολόγημα της μη θρησκεύουσας κοινωνίας στην αρχαία Ελλάδα.

 Σίγουρα δεν καθόριζε η θρησκεία την πολιτική, μια και η θρησκεία ήταν ήδη κρατική, και συνεπώς τμήμα της ιδεολογίας της πόλης-κράτους. Ούτε και γινόταν νόμοι σύμφωνα με τη θρησκεία, αν και η παραβίαση των θρησκευτικών καθηκόντων ήταν έγκλημα κατά του κράτους.  

Από την άλλη, στο Βυζάντιο, η θρησκεία είχε επιδράσει παντού, όμως δεν πρόκειται για θεοκρατία: υπήρχε η επίδραση της χριστιανικής κοσμοαντίληψης, όμως είχαμε σαφή διαχωρισμό κρατικής από την θρησκευτική ηγεσία.

Είναι τόσο αστείο να επικρατεί η άποψη πως ξαφνικά, οι χαρούμενοι γλεντζέδες και ευδιάθετοι Έλληνες π.χ του 200μ.Χ., του 300μ.Χ. έγιναν μουντοί, σκυφτοί, και άρχισαν να θρηνούν, και κλείστηκαν στα σπίτια τους κατηφείς. "Γιατί τα πρόσωπα έγιναν θλιμμένα;" Είναι τόσο μελο-δραματική η σύλληψη αυτή που καταντά για γέλια. Τα βυζαντινά συμπόσια, η βυζαντινή κοσμική μουσική η οποία υπάρχει (τόσο αστείο να πιστεύει κανείς πως οι βυζαντινοί είχαν μόνο εκκλησιαστικούς ύμνους!

 Μήπως όλοι αυτοί που λένε ότι υπήρχε μόνο θρησκευτική μουσική στο Βυζάντιο γνωρίζουν τα ονόματα των Ιωάννη Κουκουζέλη, Μανουήλ Χρυσάφη, Ξένου Κορώνη, Νικηφόρου Ηθικού, Γαβριήλ Ξανθόπουλου, Ιωάννη Λαμπαδάριου, Γρηγόριου Αλυάτη, Γρηγορίου Γλυκέως κ.ά.; Αν όχι, να σιωπήσουν, διότι όλοι αυτοί ήταν συνθέτες κοσμικής μουσικής ), τα δεκάδες αρχαιοελληνικά αγάλματα που κοσμούσαν τους δρόμους και τις πλατείες της Κωνσταντινούπολης, το υπό κρατικό κι όχι εκκλησιαστικό έλεγχο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, η Μαγναύρα, η εντύπωση των κάθε λογής πρεσβειών και επισκεπτών που ήταν κατάπληκτοι όταν έμπαιναν στην Κωνσταντινούπολη, η κοσμική ρωμαϊκή νομοθεσία και δίκαιο, το ότι ήταν το κέντρο του "παγκόσμιου" για την εποχή εμπορίου, και όλες οι μόδες ξεκινούσαν από εκεί, όλα αυτά, και άλλα δεν είναι δείγμα θρησκόληπτων ανθρώπων που "το μόνο που έκαναν ήταν να χτίζουν εκκλησίες, να συνωμοτούν και να πολεμούν τους αλλόθρησκους".

    Νομίζουν αρκετοί πως το Βυζάντιο ήταν θεοκρατικό και παπαδοκρατούμενο επειδή το μόνο πράγμα σήμερα φαίνεται να έχει καταγωγή Βυζαντινή είναι η Εκκλησία. Αυτό όμως είναι λάθος. Η αλήθεια είναι ότι το μόνο πράγμα που επιβίωσε από το «επίσημο» Βυζάντιο ήταν η Εκκλησία ˙ όλα τα άλλα καταστράφηκαν από τους Τούρκους. Επειδή χάθηκε το κράτος  καταστράφηκαν τα παλάτια, καταστράφηκαν τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια ˙ καταστράφηκε όλη η διοικητική δομή του Βυζαντίου και το ανθρώπινο δυναμικό της είτε εξοντώθηκε είτε εξισλαμίστηκε και εκτουρκίστηκε.

 Μόνο η Εκκλησία κατόρθωσε να διατηρήσει συνέχεια (ίσως και οι θεσμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά αυτοί δεν είναι το «επίσημο» Βυζάντιο της Κωνσταντινούπολης ), και τα μόνα «βυζαντινά» πράγματα που βλέπουμε σήμερα είναι οι εκκλησίες και τα άμφια και οι εικόνες. Αυτό κάνει τους ανθρώπους λανθασμένα να ταυτίζουν το Βυζάντιο με την Εκκλησία. Είναι όμως λάθος, όπως θα φανεί κι από τα παρακάτω στοιχεία.

Ίσως η ατυχία για το Βυζάντιο ήταν πως ό,τι απέμεινε από αυτό ήταν θρησκευτικό. Δεν απέμεινε κανένα παλάτι, αν και το Ιερόν Παλάτιο ήταν τεράστιο και γεμάτο πλούτο. Δεν απέμεινε κανένα δημόσιο κτίριο μια και όλα γκρεμίστηκαν ή έπεσαν από μόνα τους. Δεν απέμεινε κανένα βυζαντινό σπίτι στην Κωνσταντινούπολη ώστε να ξέρουμε πώς ήταν η αστική αρχιτεκτονική. Έμειναν μόνο οι εκκλησίες που φυσικά δίνουν πολλές πληροφορίες. Γενικά, χάθηκε το επίσημο, δημόσιο, κοσμικό βυζάντιο, λόγω της τουρκικής κατάκτησης, και επειδή έμεινε μόνο η Εκκλησία, νομίζουν σήμερα  πως το Βυζάντιο ήταν μόνο θρησκευτικό ή ότι ήταν θεοκρατία, κάι πως ο κόσμος τότε δε διασκέδαζε δεν τραγουδούσε, αλλά μόνο προσεύχονταν. Αυτό είναι αυταπάτη. Αφού κατηγορούνε τους βυζαντινούς πως δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να προσεύχονται και να συνωμοτούν, γιατί δε ενδιαφέρονται για τη γνώμη των Ρωμιών λογίων της Ρωμανίας που κατηγορούσαν το λαό ότι "τον βίον άπαντα εορτή άγουσι μίαν"; Ας πάνε σε καμιά έκθεση βυζαντινού πολιτισμού, να δουν τι απέμεινε, να δούν τις μόδες στην ενδυμασία στα αρώματα και την κόμμωση, να δούν τα βυζαντινά παιδικά παιχνίδια, τα κουτάλια, τις φιλντισένιες σκαλιστές κοσμηματοθήκες, να δουν τα βυζαντινά κοσμήματα, τη βυζαντινή κουζίνα, τα βυζαντινά ιατρικά εργαλεία, τα βυζαντινά μουσικά όργανα, τα βυζαντινά αστρονομικά όργανα (αστρολάβους, διαβήτες κ.ά.) τα βυζαντινά πιάτα, τα βυζαντινά λουτρά, κι ένα σωρό άλλα πράγματα της καθημερινότητας, να δουν πως ήταν ένας κόσμος πνευματικός αλλά και φιλάρεσκος, να δουν πράγματα που θα τους απαλλάξουν από την εσφαλμένη αντίληψη περί "θεοκρατικού βυζαντίου".   

Κι επειδή αυτό πολλοί δε θα το κάνουν, διότι είτε τρέφουν μίσος για κάθε τι βυζαντινό, είτε προτιμούν την εικόνα του θεοσεβούς σκυθρωπού βυζαντίου που τους είπαν, θα πω εγώ λίγα πράγματα για την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, για τον έρωτα, το χορό, την κόμμωση, τις παροιμίες, κι άλλα πολλά στο Βυζάντιο:

ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΤΟΥ ΒΟΥΚΟΛΕΟΝΤΑ

 - για το Ιερό Παλάτι

Ένα σύμπλεγμα κτιρίων, με οκτώ εσωτερικές αυλές, 7 εισόδους, 10 διαμερίσματα για τον αυτοκράτορα και την οικογένειά του, 5 αίθουσες υποδοχής, 4 εκκλησίες και 9 παρεκκλήσια, 3 τραπεζαρίες, μία βιβλιοθήκη, μία αίθουσα τροπαίων, 2 λουτρά, 3 αίθρια, 8 ιδιαίτερα περίπτερα, 3 αλέες και 7 στεγασμένες στοές.

Στην αίθουσα του θρόνου, το λεγόμενο Χρυσοτρίκλινο: ένα μεγάλο χολ που σκεπάζεται από ένα μεγάλο θόλο (16 μέτρα διάμετρο) και που διαθέτει δεκαέξη παράθυρα. Κάθε πλευρά του κτιρίου σχηματίζει μια ημικυκλική αψίδα. Η αψίδα του βάθους στεγάζει το θρόνο του αυτοκράτορα. Ο θόλος της είναι διακοσμημένος με ένα μωσαϊκό που απεικονίζει το Χριστό καθισμένο σε θρόνο. Παραλληλισμός που προσφέρεται να επηρεάσει τη σκέψη των επισκεπτών. Περνάμε τώρα στην μεγάλη αίθουσα του ανακτόρου της Μαγναύρας. Ο νάρθηκας κατασκευασμένος σε ρυθμό βασιλικής, είναι χωρισμένος στα πλάγια με κολόνες, που στηρίζουν κυκλικές εξέδρες και φωτίζεται από εφτά πολυελαίους. Ο αυτοκρατορικός θρόνος, στημένος πάνω σε μια εξέδρα στην οποία οδηγούν έξη σκαλοπάτια, τοποθετημένα σε ένα κοίλωμα που διαμορφώνεται στην άκρη της αίθουσας, σκιάζεται από χρυσά πλατανόφυλλα. Στα κλαδιά είναι σκαρφαλωμένα χρυσά πουλιά. Μπροστά στο θρόνο είναι ξαπλωμένα δυο χρυσά λιοντάρια. Στα πλάγια φρουρούν χρυσοί γρύπες.  Απέναντι είναι τοποθετημένα χρυσά εκκλησιαστικά όργανα καθώς και ένα μεγαλοπρεπές ντουλάπι με πέντε προθήκες που έχουν το σχήμα πύργου. Τις ημέρες των ακροάσεων εκθέτουν εκεί τα πιο ωραία κοσμήματα του στέμματος, που λούζονται από έναν σοφά ρυθμισμένο φωτισμό. Την ώρα που μπαίνει ο πρεσβευτής, ένας μυστικός μηχανισμός βάζει σε κίνηση όλα τα χρυσά ζώα που είναι γύρω στον αυτοκρατορικό θρόνο: τα πουλιά που δείχνουν γατζωμένα στον πλάτανο αρχίζουν να κελαηδούν, οι γρύπες ανασηκώνονται στο υπόβαθρό τους τα λιοντάρια ορθώνονται βγάζοντας τρομερούς βρυχηθμούς. Και να, τη στιγμή που ο πρεσβευτής υποκλίνεται στον αυτοκράτορα, ο θρόνος ανεβαίνει απότομα προς τα πάνω, φτάνοντας σχεδόν μέχρι την οροφή. Η αίθουσα που αποκαλείται "Νέον", διακοσμημένη με δεκαέξη μαρμάρινες κολώνες και φωτίζεται από τα ανοίγματα που έχουν διαμορφωθεί στη θολωτή οροφή.

  

 

ΣΕ ΣΚΙΤΣΟ ΤΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΤΩΝ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ» ΠΑΛΑΤΙΩΝ

 Οι τοίχοι είναι σκεπασμένοι με μεγάλες τοιχογραφίες από μωσαϊκά που δείχνον το Βασίλειο Α` ανάμεσα στους στρατηγούς του, που του προσφέρουν σα δώρο τις πόλεις που κατέκτησε. Πάνω στο θόλο βλέπει κανείς τα πολεμικά κατορθώματα του αυτοκράτορα. Ύστερα έρχεται το σαλόνι που αποτελεί τον προθάλαμο της αυτοκρατορικής κρεβατοκάμαρας. Στο κέντρο του δωματίου αναβλύζει ένας πίδακας από μια κρήνη, πάνω στην οποία ένας ασημένιος αητός πνίγει ένα φίδι.

 Τα μωσαϊκά του τοίχου παρουσιάζουν τον Βασίλειο Α΄ και τη γυναίκα του Ευδοξία, καθισμένους πάνω στους θρόνους τους, φορώντας την επίσημη στολή τους καθώς κι ένα στρέμμα στο κεφάλι. Ολόκληρη η οροφή είναι κατασκευασμένη από λαμπερό χρυσάφι και στο κέντρο της υπάρχει ένας σταυρός από πράσινο ψηφιδωτό. Γύρω από το σταυρό βλέπει κανείς αστέρια καθώς και εικόνες του αυτοκράτορα. Οι τοίχοι της κρεβατοκάμαρας είναι σκεπασμένοι με πολύχρωμες πλάκες μαρμάρου που γοητεύουν την όραση με παραστάσεις πολύχρωμων λουλουδιών. Αυτό όμως που προκαλεί το μεγαλύτερο θαυμασμό είναι το μωσαϊκό του δαπέδου: Στο κέντρο απεικονίζεται ένα παγώνι κλεισμένο μέσα σε μαρμάρινο κύκλο. Από κει ξεκινούν ακτίνες που απλώνονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν ένα δεύτερο κύκλο, πιο μεγάλο. Από αυτό το δεύτερο κύκλο ξεχύνονται ακτίνες σα ρυάκια από πράσινο μάρμαρο και σκορπίζονται προς την κατεύθυνση των τεσσάρων γωνιών του δωματίουν. Στους τέσσερις χώρους που περιλαμβάνονται ανάμεσα σ’ αυτά τα ρυάκια βλέπουμε ισάριθμους αετούς, κατασκευασμένους από μικρούς ποικιλόχρωμους κύβους, που έχουν αποδοθεί με τόση πιστότητα, που θά λεγε κανείς ότι είναι ζωντανοί κι έτοιμοι να πετάξουν.

 Η «Πορφύρα», το δωμάτιο όπου γεννιώνταν τα παιδιά του εκάστοτε αυτοκράτορα, το περιγράφει η Άννα Κομνηνη ( Αλεξ. Ζ΄, II) : «Είναι δε η πορφύρα ένα δωμάτιο του παλατιού˙ από το δάπεδο ώς το πάνω μέρος των τοίχων σχηματίζει ένα τέλειο τετράγωνο, ενώ η οροφή του έχει σχήμα πυραμίδας. Προς το μέρος της θάλασσας βλέπει στο λιμάνι, όπου είναι στημένοι οι πέτρινοι ταύροι και οι λέοντες. Το δάπεδο είναι όλο στρωμένο με μάρμαρο κι οι τοίχοι επίσης έχουν μαρμάρινη επένδυση. Και δεν είναι κοινό μάρμαρο ούτε καν από εκείνα τα πανάκριβα αλλά όχι και δυσεύρετα˙ είναι απ’ αυτά που οι βασιλείς προμηθεύονταν τον παλιό καιρό από τη Ρώμη. Για να μη τα πολυλογώ, η  πέτρα αυτή είναι ολοπόρφυρη με κάποια λευκά στίγματα σπαρμένα σαν άμμος εδώ κι εκεί.»  

- Για το χορό και τις διασκεδάσεις

Ο χορός εκφραζοταν με δύο λέξεις, το "ορχείσθαι" και το "Βαλλίζειν". Το βαλλίζειν ήταν πιο έντονος χορός, ενώ το ορχείσθαι ήταν ήρεμος δίχως απότομες κινήσεις. Από το "βαλλίζειν" των Ρωμιών του Βυζαντίου προέρχεται ο χορός ονόματι "μπάλλος" των σημερινών Ρωμιών. Στη Ρωμανία οι άνθρωποι χόρευαν στα θρησκευτικά πανηγύρια, σε γιορτές αγίων, και τις κοσμικές, παγανιστικές γιορτές, εκτός και εντός της ίδιας της εκκλησίας. Ανάμνηση αυτών των εντός της εκκλησίας χορών είναι το ότι στα Πριγκιπόνησσα τον 19ο αιώνα χόρευαν στο νάρθηκα υπό τον ήχο τύμπανων και αυλού. Χόρευαν επίσης στην γιορτή των Καλένδων μεταμφιεσμένοι, το Πάσχα, στις γιορτές των Ροζαλίων, επίσης μεταμφιεσμένοι, και φυσικά στους γάμους, στα γενέθλια, στα καπηλειά, και στα ιδιωτικά συμπόσια της εποχής. Οι τόποι του χωρού ήταν στις πλατείες, στην αγορά, έξω από την εκκλησία (στα εξωκκλήσια).

 Οι πλουσιότεροι μίσθωναν και επαγγελματίες χορευτές. Φυσικά χορός γινόταν και στα θέατρα, τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα, υπό τον ήχο αυλού και κιθάρας. Συνήθεις χοροί ήταν οι κυκλικοί, η «του συρτού πάτριος όρχησις» όπως αναφέρεται ήδη από τον πρώτο μ.Χ. αιώνα. Φυσικά αυτά συνεχίστηκαν και στην Ρωμανία, όπως φαίνεται από παραστάσεις σε στήλες κι από χειρόγραφα. Η συμπλοκή των χεριών γινόταν κάτω ή πάνω στον ώμο. Επίσης αντί να κρατούν τα χέρια, συχνά κρατούσαν μαντίλια με τα οποία οι χορευτές συμπλέκονταν, όπως συμβαίνει μερικές φορές και τώρα. Μαντίλι επίσης κρατούσε κι ο κορυφαίος του χορού, στην άκρη. Συνηθισμένο ήταν να χορεύουν μόνο άνδρες ή μόνο γυναίκες αλλά δεν ήταν σπάνιο το να χορεύουν μαζί από κοινού, όπως αναφέρουν ο Μ. Βασίλειος κ.ά. Τα πρόσωπα έκαναν εναλλάξ βήματα προς τα δεξιά και πάλι υποχωρούντα προς τα αριστερά, αν και συνήθως ο συρτός έβαινε προς τα εμπρός. Άλλο είδος χορού που επίσης χορεύονταν και κατά το οποίο καταρχήν οι χορεύοντες περιφέρονταν κυκλικώς και μετά έλυναν τον κύκλο και στέκονταν πρόσωπο με πρόσωπο. Στον Ρωμαίικο στρατό επίσης συνηθιζόταν ο ένοπλος χορός, η «πυρρίχη». Σε άλλο χορό έχουμε δυό άτομα που έχουν συμπλεγμένα τα χέρια και χορεύουν αντιμέτωπα. Σε ένα άλλο είδος χορού, από ναυτικούς χορευόμενο, αλλά κι από τους άλλους, τον 12ο αιώνα ο Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, τον περιγράφει  ως ποικιλόστροφο και πολυκαμπή και ελικοειδή, με στρέψεις και πολλούς λυγισμούς. Κι αυτός ήταν κυκλικός. Συνήθης χορός ήταν ο γέρανος, που χορεύεται στην Πάρο ως «αγέρανος» και στην αρχαιότητα, και τον αναφέρουν διάφοροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. «Κόρδακας» ήταν ένας κωμικός χορός υπό μεθυσμένων, είχε λυγισμούς, συνήθως όσοι τον χόρευαν ξεντύνονταν αρκετά, και χορεύονταν στην Ρωμανία, απόγονος του αρχαίου που λεγόταν «κόρδαξ». Μάλλον δε θα ήταν κακόφημος αφού ακόμα και οι παγανιστές   τον κακολογούσαν, πάντως σε όλη τη διάρκεια της Ρωμανίας μας χορεύονταν (πχ στον 12ο αι. ο Ζωναράς τον αναφέρει). Όλα αυτά όμως ήταν ασήμαντα μπροστά στα όσα συνέβαιναν στην εορτή των καλένδων. Διαρκούσε από τα Χριστούγεννα ώς τις 6 Ιανουαρίου. Ο λαός πλημμύριζε τους δρόμους. Θορυβώδεις ομάδες διέτρεχαν την πόλη σταματώντας μπροστά στα σπίτια των πλουσίων για να ζητήσουν δώρα με φωνές ισχυριζόμενοι πως τους τα χρωστούσαν. Τα μασκαρέματα ήταν εξωφρενικά. Μεταμορφώνονταν σε άγρια ζώα, σε σάτυρους, σε καλόγηρους. Πόρνες φορούσαν τη στολή των καλογραιών, σε πείσμα των αυστηρών απαγορεύσεων των εκκλησιαστικών αρχών που έβλεπαν ακόμα και κληρικούς να παίρνουν μέρος στις διασκεδάσεις αυτές. Φυσικά υπήρχε κι ο χορός των χασάπηδων, ο "μακελαρικός" των μακελάρηδων, ο χασάπικος όπως λέγεται σήμερα. Στους υπόλοιπους αυτούς χορούς οι χορεύτριες είχαν μαντίλια ή πέπλα, ενώ συνηθίζονταν όλοι να  κάνουν γύρους γύρω από τον εαυτό τους κατά τη διάρκεια του χορού, όπως και τώρα. Σήκωναν τα πόδια και τα χτυπούσαν στο έδαφος με το ρυθμό. Άλλοτε εκινούνταν τα αριστερά χέρια, άλλοτε τα δεξιά, άλλοτε υψώνονταν στον αέρα. Άλλοτε κατά τον χορό χτυπούσαν τις παλάμες τους, ή οι θεατές χτυπούσαν «παλαμάκια» όπως θα λέγαμε σήμερα. Όταν τραγουδούσαν οι χορευτές κιόλας, άρχιζε μια στροφή ο προεξάρχων του χορού και την επανελάμβαναν οι λοιποί με το «τσάκισμα». Στους χορούς των Ρωμηών προγόνων μας χρησιμοποιούνταν όργανα όπως το ψαλτήριο (κανονάκι), η σύριγξ, η πεντάχορδη λύρα, η κιθάρα (η αρχαία εννοείται) ο διπλός και μονός αυλός, τα κύμβαλα, τα τύμπανα, το «σείστρον» δηλαδή το δικό μας ντέφι, η «βιόλα» (πρόγονος του βιολού). [Για πληροφορίες σχετικές με τα Ρωμαίικα μουσικά όργανα του Μεσαίωνα βλ. H.G. Farmer"Byzantine Musical Instruments in the Ninth Century".] Επιφώνημα ενθουσιασμού ήταν το "Ές!", το οποίο διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας στην Ηπειρο και τη Θράκη. Στις πόλεις υπήρχαν θέατρα που άλλα παρουσίαζαν σοβαρότερο κι άλλα χαμηλότερο επίπεδο θεάματος. Στα χορευτικά θεάματα του θεάτρου χαμηλότερης ποιότητας, οι χορευτές εναλλάσονταν οι παρτενέρ σχηματίζοντας άλλοτε τετράγωνο, άλλοτε κύκλο, άλλοτε αλυσίδα. Το βυζαντινό κοινό προτιμούσε τους βακχικούς χορούς. Οι χορεύτριες ή οι λοιπές ηθοποιοί όχι σπάνια εμφανίζονταν γυμνές. Οι χορευτές παρίσταναν σάτυρους και βοσκούς. Οι χορεύτριες νύμφες και μαινάδες. Χορευτές και χορεύτριες έτρεχαν πάνω κάτω στη σκηνή κουνώντας θυρσούς και δάδες και συνοδευόμενοι από αυλούς κιθάρες κύμβαλα και ταμπούρλα. Καμμιά φορά παιζόταν και αρμόνιο, που στην Ρωμανία, σε αντίθεση με τη Δύση, οι Ρωμηοί δεν το χρησιμοποιούσαν για τη θρησκευτική λειτουργία. Σε ανώτερης στάθμης θεάματα, τα θέματα του θεάτρου ήταν παρμένα από τη μυθολογία, από αρχαίους μύθους. Ήταν καθαρές τραγωδίες στις οποίες οι ερμηνευτές φορούσαν μάσκα.

- Για τα ερωτικά,

Ως γνωστό, στα δημόσια λουτρά επιτρέπονταν να λούζονται μαζί ζευγάρια ώς το τέλος της Ρωμανίας, ενώ γενικότερα οι γυναίκες ώς τον Ζ’ αιώνα λούζονταν σε κοινά λουτρά ανεξαρτήτως του αν πήγαιναν με τον άνδρα τους εκεί. Δημοφιλές είδος φιλιού ήταν το «μανδαλωτόν φιλίν», που οι Αρχαίοι Έλληνες έλεγαν «επιμανδαλωτόν», το γλύψιμο της γλώσσας και των χειλιών του φιλώμενου. Άλλες μέθοδοι ερωτικής "προθέρμανσης"/απόλαυσης στους Βυζαντινούς ήταν η μάλαξη των γυναικείων μαστών, η καταμάλαξη του αιδείου, η πεολειχεία κ.ά. τινά που ματαίως καταδικάζονται από συνόδους και περιγράφονται με αποτροπιασμό από εκκλησιαστικούς συγγραφείς επισκόπους. Οι συνήθεις «στάσεις» ήταν το «σύγχρωτα περαίνειν», (περαίνω =εισδύω) το «απεστραμμένην περαίνειν» ή όπως λένε και κείμενα του 16ου αι. «από πίσω της την βάζει», το «περαίνειν την γυναίκα άνωθεν επικείμενην και εφιππαζόμενην», το «ορθή παρεστάναι κατά την συνουσίαν», το «εις γόνατα προπίπτειν ή γονυπετείν». Αγιολογικά κείμενα μιλούν για το «προς πλευράν κοιμάσθαι», ενώ δε λείπει και η περίπτωση όπου ο άνδρας «σηκοσκελίζει» τη γυναίκα, δηλ. υψώνει προς τα άνω τα σκέλη της. Φυσικά δεν απουσιάζει το « γυναίκας όπου αγκαλεί έναν άνθρωπον οπού πέφτει μετά της παρά φύσης». Δεν λείπουν αναφορές συγγραφέων της περιόδου, π.χ. του Τζέτζη στον 10ο αι. που γράφει ότι γυνή «από τριών ειργάζετο οπών την εργασίαν» . Για όσες δε νέες ήθελαν να φαίνονται παρθένες ενώ δεν ήταν πια υπήρχε και η συνταγή: «σύμφυτον βοτάνην λειώσας υπόθες» . Κατά τον Ιωάννη τον Νηστευτή «ουδέν μην και μαλακίζονται αι γυναίκες, ως οι άνδρες», ενώ ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς προσθέτει «αι γυναίκες ανδρίζονται παρά φύσιν γαμούμαιναί τε και γαμούσαι». Το Πηδάλιο λέει πάλι «αν γυνή πέση με ευνούχον (..)». Τα πορνεία λεγόντουσαν και οίκοι ανοχής διότι για μια στιγμή πήγαν να καταργηθούν αλλά μπροστά στη γενική αντίδραση του σύμπαντος κόσμου αυτό δεν έγινε και από τότε πήραν το επίθετο «ανοχής». Για τον συνευρεθέντα με κάποια έλεγαν ότι αυτός «έπεσε εις την δείνα» ή «κοιμάται μετά της δείνα» ή "πηδά την δείνα» ή την «φιλεί», ή πιο ευγενικά χρησιμοποιούσαν τις λέξεις «γιγνώσκειν» ή «πλησιάζειν τη δείνα» «συγκαθεύδειν μετά της δείνα» κλπ. 

 

Στους Βυζαντινούς χρόνους συνηθίζονταν η παλλακεία. Πολλές φορές ο άνδρας έφερνε την παλλακή μέσα στο σπίτι, ισχυριζόμενος πως την έπαιρνε χάρην «παιδοποιίας». Παλλακίδες ήταν κατά κανόνα δούλες ή απελεύθερες, ή άσημες και φτωχές γυναίκες, καμμιά φορά όμως και ευγενείς. Πρόκεται για τον «άγαμο γάμο» όπως τον χαρακτήριζαν. Στο Βυζάντιο δεν έλειπαν φυσικά οι ομοφυλόφιλοι, οι «ανδρογύνιοι», συναντώμενοι πολλάκις στα θέατρα και τα καπηλειά, αλλά και σε συμπόσια πλουσίων. Η παιδεραστεία επίσης ήταν σχετικά διαδεδομένη, λιγότερο όμως απότι στην Αρχαιότητα. Τον 6ο αιώνα ο Αρέθιος γράφει πως οι άνδρες « εις αλλήλοις ξείνον άγουσι γάμο», τον 8ο αιώνα ο Θεόδωρος Στουδίτης ομιλεί για τους «ασχημοσύνην προς τους άνδρας επιδεικνυμένους», τα ίδια και στους επόμενους αιώνες γίνονται σχετικές αναφορές στον καιρό του Κωνσταντίνου Ε΄, του Λέοντα του Μεγάλου, και τα ίδια ίσχυαν ως το τέλος του Βυζαντίου. Τα πορνεία ήταν διασκορπισμένα στην πόλη κυρίως όμως κοντά στα λιμάνια, ενώ σε πολλά σπίτια πλουσίων υπήρχαν ζωγραφιές ή ψηφιδωτά με ερωτικά θέματα και περιπτύξεις, όπως στην προχριστιανική εποχή, όπως φαίνεται από μαρτυρίες του δέκτου, δωδέκατου κλπ μ.Χ. αιώνα. Κρίνοντας επίσης από τη θέση που η μοιχεία κατείχε στη νομοθεσία της Ρωμανίας ο όγκος των συζυγικών υποχρεώσεων δε βάρυνε πολύ πάνω στη συνείδηση της γυναίκας. Αν στην εκκλησία οι γυναίκες είχαν χωριστή θέση από τους άνδρες, τις έβλεπε κανείς να κάθονται ελεύθερα σε δημόσιους τόπους, με περισσότερη ή λιγότερη καλή φήμη. Αυτό ήταν το ασεξουαλικό "θρησκόληπτο Βυζάντιο". Δε πειράζει. Κάλιο αργά παρά ποτέ η απομυθοποίηση. 

-Οι ύβρεις που χρησιμοποιούσαν για τους άντρες στο Βυζάντιο ήταν (μερικές εξ αυτών): μωρέ, πανούργε, άθλιε, σαλλέ, ανέντροπε, κάθαρμα, βάρβαρε, σκύλε, σαλιαρομυξιάρη, πεδίλων ραφέα, άτσαλε, σατανά, τρισκατάρατε, βουβάλι, πρόβατον, βόσκημα, κερατά, κακομούμουσε, αφανή, φουρνόστομε, κατσίβελλε, ψωμοζήτη, ψεμματάρη, ενώ για τις γυναίκες: μεσημερού, σπασμένη, βρομούσα, εχίδνα, παίγνιον των παιγνίων, μάγισσα, κουρβέλας γένος, Κίρκη, μαινάδα, παλιοξέρασμα, μαγγαναρέα κ.ά. 

-Μερικές παροιμίες των Ρωμιών προγόνων μας του Βυζαντίου είναι οι εξής: «Τα σταφύλια ωριμάζουν βλέποντας το ένα το άλλο», «Οταν βιάζεσαι, να κάθεσαι», «Αφού δεν είσαι γενναίος, ρίχνε τουλάχιστον άγρια βλέμματα», «Σα γεράσει ο λύκος βγάζει νόμους», "Κάθε πόλη και νόμος, κάθε χωριό και έθιμο", "Όποιος φτύνει τον ουρανό φτύνει τα γένια του", «Τον κακότυχο δαγκώνουν και τα πρόβατα», «Είπε η καμήλα στη μάνα της “θέλω να χορέψω” κι αυτή απάντησε “παιδί μου, καλό είναι και το περπάτημά σου”», «Λόγια του ρήτορα –πράξεις του κόκορα», «Ο κόσμος χάνονταν και η κυρά μου χτενίζονταν», «Γίνε φίλος με το σκύλο αλλά κράτα και το ραβδί σου», «”Άνθρωπε, καίγεται το σπίτι σου” –“δε βαριέσαι, έχω το κλειδί”», «Τα νυχτερινά έργα την ημέρα είναι καταγέλαστα», «Ο χορτάτος δε πιστεύει τον νηστικό», «Τα μεγαλύτερα ψάρια τρων τα μικρότερα», «Χωράφι πές μου, σε πόσους άνηκες; σε πόσους θα ανήκεις;» .

-Οι Ρωμιοί πρόγονοί μας του Βυζαντίου, εύστροφοι καθώς ήταν, έβγαζαν αμέσως παρατσούκλια για όσα ελαττώματα ή αρετές είχαν οι συνάνθρωποί τους. Να μερικά παρατσούκλια:  Αρπαζάκιος, Κλεψολάδης, Καυσαλώνης, Γοργόπλουτος, Δαγκνάς, Νικόλαος ο «Τίποτε», Λέων ο «Κατανάγκης», Κρασάκης, Ιωάννης ο «Άοινος», Αμαγείρευτος, Τρικοιλος, Φαβάς, Μπουκιάς, Κουνούπης (απ’ το μεθύσι!), Πετεινός, Λαγοπάτης, Λυκοδόντης, Βασίλειος ο «Αρκουδάκος», Βασίλειος «Μουρμούρης», Αβάστακτος, Ψεματζής, Γάττος κ.ά.

 -Στην Ρωμανία υπήρχαν από τους πρώτους αιώνες ώς το 1453 σε όλες τις πόλεις (π.χ. στην Αντιόχεια του 12ου αι. υπήρχαν 2) «ξενώνες» δηλαδή νοσοκομεία με ιατρικό προσωπικό, νοσοκόμους και χειρούργους ακόμη. Για παράδειγμα, τον 12ο αι. το νοσοκομείο του Παντοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη είχε 50 κλίνες, 5 πτέρυγες, 2 πεπειραμένους χειρουργούς, 2 αρχιατρούς, 4 «μέσους ιατρούς» θαλάμων, 4 «περισσούς» ιατρούς που ασχολούνταν με τα εξωτερικά ιατρεία, καθώς και πολυπληθές υπηρετικό προσωπικό, ακόμα και τροχιστή των χειρουργικών εργαλείων. Για τους γυναικείους θαλάμους (διότι υπήρχαν ΑΠΟ ΤΟΤΕ στο ΒΥΖΑΝΤΙΟ) υπήρχαν ξεχωριστές γυναίκες ιατροί. Για κάθε θάλαμο υπήρχαν 5 νοσοκόμοι . Γίνονταν επιτυχείς εγχειρήσεις δύσκολες, όπως η  εγχείρηση διαχωρισμού σιαμαίων τον 10ο αι., ενδοκυστικής λιθοτριψίας (8ος αι. «βίος αγ.Θεοφάνους» όπου αναφέρεται ότι ειδικά εργαλεία μπήκαν στην κύστη δια της φυσικής οδού και έτριψαν τους λίθους), ενδοκαυτηρίασης ουρήθρας (11ος αι. , στον Ισαάκ Α’ Κομνηνό) κ.ά. Αυτός ήταν ο Βυζαντινός Πολιτισμός.

 -Στην Κωνσταντινούπολη του 12ου αι. υπήρχαν 33 δημόσια λουτρά, και κατά μέσο όρο οι Ρωμιοί λούονταν σε αυτά 3 φορές την εβδομάδα. Όταν μια Ρωμιοπούλα αρχόντισσα Θεοδώρα ανιψιά του Βασίλειου του Β’ παντρεμένη στη Γερμανία του 10ου αι. έφερε τη συνήθεια του ημερήσιου λουτρού, οι Γερμανοί παραξενευτηκαν σκανδαλίστηκαν τόσο που μια Γερμανίδα είδε στο όνειρό της ότι η Ρωμιά αρχόντισσα λόγω αυτών των συνηθειών της θα πήγαινε στην κόλαση!

 -Ως την εποχή του Ιουστινιανού οι άντρες έκοβαν τα  μαλλιά κοντά και ξύριζαν τα γένια. Αργότερα άφηναν τα μαλλιά τους μακριά, χωρίζοντας τα στο μέτωπο. Έβλεπε κανείς στη Ρωμανία άντρες με μαλλιά που έφταναν ως τη ζώνη τους.

 Μερικές φορές φορούσαν και περούκες. Στις γυναίκες συνήθως τα μαλλιά ήταν κατσαρωμένα στο μέτωπο, χωρισμένα στη μέση σε χωρίστρα και συγκαρούμενα στον αυχένα με χτένια από ελεφαντόδοντο ή με μια ταινία από λινό ύφασμα, κι έπεφταν σα καταρράκτης στα αυτιά. Συνήθως τα έβαφαν ξανθά.

Το μακιγιάζ είχε πολύ διαδοθεί. Έβαφαν με ένα πινέλο μαύρα τα βλέφαρά τους. Τα φρύδια τα έφτιαχναν λεπτά. Το ρούζ των χειλιών εμφανίστηκε κάπως αργά, στην εποχή των Παλαιολόγων. Χρησιμοποιούνταν επίσης πολύ τα αρώματα. Τέλος, τα κοσμήματα φορούνταν τόσο από γυναίκες (π.χ φορούσαν περιδέραια στο μέτωπο, δακτυλίδια σκουλαρίκια, βραχιόλια κλπ) όσο κι από άντρες.

-Στη Ρωμανία είχαν ήδη από τον 11ο αι. (πρίν τη Δύση) αρχίσει να έχουν χρωματιστά τζάμια, καθώς και συνδιασμό χρωμάτων σε αυτά.

  -Στην Κωνσταντινούπολη αλλά και σε άλλες πόλεις είχε αρχίσει να γίνεται φωτισμός των δρόμων καθόλη τη νύχτα ήδη από τον 6ο αι. Η μοναδική πόλη στον πλανήτη που φωτιζόταν τη νύχτα. Τώρα τί αιώνας του σκότους είναι αυτός κατά τον οποίο αρχίζει η φωταγωγία της νύχτας, είναι άλλο ζήτημα.<9>,<26> 

-Στην Κωνσταντινούπολη από τον 5ο αιώνα και μετά υπήρχαν πολυόροφες πολυκατοικίες με πέντε και εννιά πατώματα.<32> Το 469μ.Χ., ένα διάταγμα του αυτοκράτορα Λέοντα Α' περιόριζε το ύψος των ιδιωτικών κτιρίων στα 24 μέτρα<39>. Τον 10ο αι. ο Τζέτζης αναφέρει πενταόροφες οικοδομές, όπως και η Άννα Κομηνή τον 12ο αι., τον 14ο ο Αρμενόπουλος 4όροφες<9>. Οι οικοδομές αυτές  - οι οποίες υποχρεωτικά από το νόμο είχαν πλήρες σύστημα αποχέτευσης - άλλοτε ήτανε ιδιοκτησία ενός, αλλά πολλές φορές ζούσαν σε αυτές πολλές οικογένειες. Τα μπαλκόνια ήταν πολύ συνηθισμένα και υπήρχε σύστημα αποχέτευσης για κάθε σπίτι.[Θα έπρεπε να συγκριθεί αυτό  - η αποχέτευση στον "σκοτεινό μεσαίωνα"

- με την έλλειψη συστήματος αποχέτευσης στις Βερσαλίες του 17ου αιώνα .

-ΕκείΤα σπίτια χτιζόταν μαζί, δηλαδή δεν υπήρχαν συνοικίες πλούσιων και φτωχών, αλλά δίπλα στο πλούσιο σπίτι έβρισκες τρώγλες, ενώ κοντα στο Ιερόν Παλάτιον  και τον Ιππόδρομο ήταν μια από τις πιο φτωχές γειτονιές.

 -Στην Κωνσταντινούπολη -και στις 962(;) άλλες μεγάλες πόλεις του Βυζαντίου- υπήρχε ,εκτός από την αστυνομία της ημέρας, ειδικό σώμα νυχτερινής αστυνομίας, διορισμένο από το κράτος, που περιπολούσε στις οδούς τη νύχτα. Αυτά στη Δύση (π.χ. Λονδίνο) έγιναν μετά τον 18ο αιώνα.

 -Η Κωνσταντινούπολη είχε και πυροσβεστικό σώμα τους καλούμενους "ματρικάριους" υπαγόμενους στον νυκτέπαρχο.

 -Το πρώτο έγγραφο στην Ευρώπη σε μικρογράμματη γραφή είναι ένα ρωμαίικο έγγραφο του 835μ.Χ. Πρώτοι οι Ρωμιοί του Βυζαντίου ανακάλυψαν το σύστημα αυτό γραφής. Μέχρι τότε έγραφαν με κεφαλαία.

 -Το πρώτο εκκλησιαστικό όργανο της Δύσης ήταν δώρο του Ρωμιού αυτοκράτορα στον βασιλιά Πιπίνο των Φράγκων στα 857μ.Χ.

 Αυτά τα ολίγα (αντ)έγραψα για να δει ο καθένας ότι ο παράξενος αυτός λαός που αποκαλείται αποπροσανατολιστικά και περιφρονητικά "Βυζαντινοί", οι πρόγονοί μας, οι πατεράδες μας, ήταν κανονικοί άνθρωποι, σαν κι εμάς...!.

                                             ΤΕΛΟΣ

 Πηγές, βιβλιογραφία και σύνδεσμοι:

1)Κώστα Χατζηαντωνίου, «Εθνικισμός και ελληνικότητα» εκδ. Πελασγός  

2)Ίωνα Δραγούμη, "Ελληνικός Πολιτισμός", εκδ. Φιλόμυθος

3)Πάτρικ Λη Φέρμορ, «Ρούμελη-Ταξίδι στη βόρεια Ελλάδα" εκδ. Ωκεανίδα

4)Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, «Ιός», διάφορα άρθρα

5)Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφέλοιντο  λόγων»

6)Ελένης Αρβελέρ "Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας" εκδ. Ψυχογιός

7)Θάνου Μαρκόπουλου «Στο σχολειό με χαρτί και καλαμάρι» εκδ. Καλειδοσκόπιο

8)Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη

9)Φαίδωνος Κουκουλέ «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός», εκδ. Παπαζήση

10)Gerard Walter «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο» εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα

11)Sir Steven Runciman «The Fall of Constantinople» Cambridge, Canto

12)Sir Steven Runciman «The Great Church under captivity»

13)Στήβεν Ράνσιμαν «Η Βυζαντινή θεοκρατία»

14)Έλλης Σκοπετέα, «Το πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα»

15)Κώστα Κύρρη, «Τουρκία και Βαλκάνια» εκδ.Εστία

16)Ζάρεβαντ «Παντουρανισμός» εκδ.Ρήσος

17)Περιοδικό Ελλοπία, διάφορα τεύχη

18)π. Ι. Ρωμανίδη «Ρωμηοσύνη Ρωμανία  Ρούμελη»

19)Ορέστη Ηλιανού "Απόψεις για το παρελθόν και το μέλλον των Ελλήνων" εκδ. Ιωλκός

20)Περικλή Ροδάκη, «Οι Θράκες μουσουλμάνοι» εκδ. Ρήσος 

21)Γεώργιου Κ. Σκαλιέρη "Λαοί και Φυλαί της Μικράς Ασίας"

22)Ιστορία του Ελληνικού έθνους, εκδ. Αθηνών 

23)Στρατηγού Γιάννη Μακρυγιάννη, "Απομνημονεύματα" εκδ. Πέλλα

24)Νίκου Ματσούκα, "Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας" εκδ. Βάνιας 

25)Κωνσταντίνου Παπαρηγόπουλου "Ιστορία του ελληνικού έθνους" 

26)Άγιου Νεκτάριου "Περί μεσαίωνος και Βυζαντιακού Ελληνισμού"  

27)Ιστοσελίδα της εν Ελλάδι Εκκλησίας,  αφιέρωμα στο 1821

28)π. Γ. Μεταλληνού "το '21 και οι συντελεστές του" 

29)Ιστοσελίδα όπου αναπαρίστανται τα κοσμικά κτίρια της Πόλης το έτος 1200 

30)Αναστάσιου Φιλιππίδη "Οι εθνικές μας ονομασίες"   

31)π. Ι. Ρωμανίδη "Οι διεκδικήσεις των γειτόνων μας", "Κωστής Παλαμάς και Ρωμηοσύνη"  

32)Tamara Talbot Rice, βυζαντινολόγου, "Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο", εκδ Παπαδήμας

33) Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα, εκδ. Αφών Τολίδη

33)Ι. Κακριδή "Οι Αρχαίοι Έλληνες στην νεοελληνική λαϊκή παράδοση"

34)Νεοκλή Σαρρή, "Οσμανική Πραγματικότητα"

35)Φώτη Δημητρακόπουλου, "Βυζάντιο και νεοελληνική διανόηση" εκδ. Καστανιώτη

36)Νίκου Τσάγγα, "Μάτζικερτ, η αρχή του τέλους του Μεσαιωνικού Ελληνισμού" εκδ. Γκοβοστή

37)Περιοδικό "Σύναξη", διάφορα τεύχη

38)Θεόδωρου Ζιάκα, "Γιατί έγιναν οι Έλληνες χριστιανοί"

39)Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, "Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας"

40)Hans-Georg Beck, βυζαντινολόγου, "Η Βυζαντινή Χιλιετία"

41)Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από την Δυτική Ευρώπη το 1204

42) περιοδικό "Βυζαντινός Δόμος"

43)Αργύρη Εφταλιώτη "Ιστορία της Ρωμιοσύνης"

44)Στήβεν Ράνσιμαν, "Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση"

45)Οι Θετικοί Επιστήμονες της Βυζαντινής εποχής

46) Προκόπιου, "Περί Κτισμάτων"

47) Ιωάννη Χολέβα "Οι Έλληνες Σλαβόφωνοι της Μακεδονίας" εκδ. Ρήσος

48) Λιουτπράνδου της Κρεμώνας "Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη" εκδ. Στοχαστής

49) Μουσταφά Ελ Αμπαντί, ιστορικού "Η Αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας" εκδ. Σμίλη

50) porta_aurea