Σαράντης Αρχιγένης

Ο Σαράντης Αρχιγένης, Έλληνας Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως και Εθνικός Ευεργέτης, υπήρξε μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες του Eλληνισμού της Κωνσταντινούπολης κατά την πρώιμη περίοδο της Επανάστασης του 1821. Γεννήθηκε στους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης στις 5 Φεβρουαρίου 1809 και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη στις 10 Σεπτεμβρίου 1873.

Γεννήθηκε στους Επιβάτες της Προποντίδας στις 5 Φεβρουαρίου 1809. Τα επεισόδια που ξέσπασαν στην Κωνσταντινούπολη κατά τηνΕλληνική Επανάσταση του 1821 τον άφησαν ορφανό από πατέρα, ο οποίος δολοφονήθηκε εντός του καταστήματος του από Τούρκους στρατιωτικούς. Εγκαταλείποντας τα όνειρα για σπουδές αναγκάστηκε να κάνει διάφορες δουλειές, προκειμένου να βοηθήσει τα πενιχρά οικονομικά της οικογενείας του.

Ύστερα από λίγους μήνες, από τυχαίο γεγονός, η φιλομάθεια του μικρού Σαράντη προσέλκυσε την προσοχή του καθηγητή της Μεγάλης του Γένους Σχολής Νικολάου Λογάδη, με την υποστήριξη του οποίου κατάφερε να σπουδάσει και να αποφοιτήσει από αυτή. Ο θαυμασμός του Λογάδη προς την επιμέλεια και την φιλομάθεια του μικρού Σαράντη ήταν τέτοιος, ώστε λέγεται ότι τον μετονόμασε σε "Αρχιγένη" λέγοντάς του "Σὺ, ὦ παί, θα γίνης ἡ Ἀρχή τοῦ Γένους".

Δίδαξε για δύο χρόνια στην Αδριανούπολη και κατόπιν διετέλεσε σχολάρχης της Ελληνικής Σχολής Φιλιππουπόλεως. Μετά την λήξη της θητείας του, αποφάσισε να εγκαταλείψει την διδασκαλία και να σπουδάσει ιατρική στο Παρίσι, αποσπώντας αυτοκρατορική υποτροφία.

Το 1843 αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή των Παρισίων και αναγορεύτηκε διδάκτορας της Σχολής αυτής, έχοντας αποσπάσει τους επαίνους των καθηγητών του. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι έγραψε πρακτικά ιατρικά εγχειρίδια, τα οποία αποδείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμα την εποχή εκείνη, ενώ εφηύρε και το ψαλίδι της αμυγδαλεκτομής.

Την ίδια χρονιά επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον φίλο και προστάτη του, Πρέσβη της Υψηλής Πύλης στο Παρίσι Μουσταφά Ρεσίτ πασά, τον οποίο είχε σώσει από βέβαιο θάνατο. Ο Ρεσίτ πασάς παρουσίασε τον Αρχιγένη στον σουλτάνο με τα καλύτερα λόγια, αν και η φήμη του είχε προηγηθεί πριν από αυτόν. Τιμήθηκε με τον τίτλο του Πασάκαι διορίστηκε καθηγητής της Έδρας της Παθολογίας και της Χειρουργικής της αυτοκρατορικής Ιατρικής Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως, και Ιατρός των Ανακτόρων.

Τιμήθηκε με πλήθος παρασήμων, μεταξύ των οποίων και ο Ανώτερος Ταξιάρχης του τάγματος του Σωτήρος, που έλαβε το 1864 από τον Βασιλιά της Ελλάδος Γεώργιο Α΄, για το γενναίο ποσό με το οποίο ενίσχυσε την κατασκευή της Ακαδημίας Αθηνών, την δωρεά βιβλίων στην βιβλιοθήκη της πόλης και εν γένει για την προσφορά του στην εκπαίδευση του Ελληνισμού της Διασποράς.

Το 1857 ίδρυσε στην ιδιαίτερη πατρίδα του Επιβάτες πρότυπο Διδασκαλείο θηλέων το Αρχιγένειον Παρθεναγωγείον, το οποίο περιελάμβανε Νηπιαγωγείο, Αστική Σχολή και Διδασκαλείο. Το Παρθεναγωγείο αυτό δεχόταν μόνο ορφανές και άπορες κορασίδες, οι οποίες μορφώνονταν αμισθί, και κατά την αποφοίτησή τους προικοδοτούνταν με το ποσό των 5.000 γροσίων. Με την φροντίδα και την ηθική υποστήριξη και της συζύγου του Ελένης, το γένος Φενερλή το Παρθεναγωγείο σε λίγα χρόνια έγινε ένα τεράστιο εκπαιδευτικό συγκρότημα έκτασης πέντε στρεμμάτων, κατά τα πρότυπα των Ανωτάτων Εκπαιδευτηρίων της Ευρώπης.

Εντός του προαυλείου χώρου των Εκπαιδευτηρίων έκτισε το 1863 σταυροπηγιακό περικαλλή μαρμάρινο ναό, ο οποίος τιμώνταν στην μνήμη των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων για τον εκκλησιασμό των φοιτητριών, ο οποίος εγκαινιάστηκε από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κύριλλο Β΄.

Ο Αρχιγένης πέθανε πρόωρα στις 10 Σεπτεμβρίου του 1873 στην Κωνσταντινούπολη, και ετάφη κατά επιθυμία του στο προαύλειο των Αρχιγενείων. Με διαθήκη, κληροδότησε στα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια όλη την περιουσία του, η οποία τότε ανερχόταν στο ποσό των 33.000 χρυσών λιρών Τουρκίας, ώστε να μην χρειαστεί ποτέ να ζητηθούν δίδακτρα από τις μαθήτριες.

Εκτός από τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια, τα οποία υπήρξαν το έργο που απορρόφησαν το μεγαλύτερο τμήμα της περιουσίας του, ο Αρχιγένης έκανε γενναίες δωρεές στην Ακαδημία Αθηνών, στη Σχολή Ιωαννίνων, και σε άπειρα σχολεία τα οποία ίδρυσε σε διάφορα χωριά τα οποία στερούνταν εκπαίδευσης, στην Ανατολική Θράκη και στην Ελλάδα.

Διετέλεσε πρώτος Πρόεδρος του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και πρωτοστάτησε από την θέση που κατείχε, στην συλλογή πόρων για την ίδρυση σχολείων όπου κρινόταν αναγκαίο.

Ο Αρχιγένης δεν διακρίθηκε μόνο ως έμπειρος ιατρός αλλά και ως δεινός συγγραφέας ιατρικών εγχειριδίων, τα οποία αποδείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμα για πάνω από 80 χρόνια μετά την συγγραφή τους.

Κατά την διάρκεια των φοιτητικών του ετών στο Παρίσι ασχολήθηκε με την συγγραφή των παρακάτω τίτλων:

• Hygionomie ou regles pour se conserver en bonne sante a l'usage des habitants de l'Empire Ottoman / Archigenes Sarantis / Paris : L'Ambassade Ottomane, 1841
• Υγιονομία ήτοι Κανόνες προς διατήρησιν της υγίας / υπό του ιατρού Αρχιγένους Σαράντη του εξ Επιβατών της Θράκης. Εν Παρισίοις : Παρα τω συγγραφεί, εν τη Πρεσβεία της Υψηλής Πόρτας 1841.

Το βιβλίο αυτό, το οποίο ήταν ένα από τα δημοφιλέστερα αναγνώσματα, μεταφράστηκε και στην βουλγαρική, από τον Βούλγαρο δάσκαλο Sava Iliev Dobroplodni, και γνώρισε τρεις εκδόσεις:

α) Από το Τυπογραφείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1846): Igionomia, sirech pravila za da znaem kak da si vardim zdravieto. Sochinemo na grecheski i frenski ot celitelya S. A. Sarantieva, a prevedeno na balgarskiya ezik ot S. H. Ilievicha Dobroplodnago, Izdanie pervo, Patriarsheska tipografiya, Tsarigrad, 1846.

β) Στo Zemun της Σερβίας (1853): Zdravoslovie, sirech pravila za da znaem kak da si vardim zdravieto. Sochinemo na grecheski i frenski ot celitelya S. A. Sarantieva, a prevedeno na balgarskiya ezik ot S. Dobroplodnago, Izdanie vtoro, Knigopechatnica K. I. Sopronov, Zemun, 1853.

γ) Στο Βελιγράδι της Σερβίας (1865): Kratko zdravoslovie ili uroci, za da si vardim zdravieto, sbrani i naredeni ot S. Dobroplodnago, Uchilishtna knigopechatnica, Bolgrad, 1865.

• Στοιχεία παθολογίας ιατρικής υπό του ιατρού Αρχιγένους Σαράντη του εξ Επιβατών της Θράκης. Εν Παρισίοις : Παρα τω συγγραφεί, εν τη Πρεσβεία της Υψηλής Πόρτας , 1843 (εκδόθηκε μόνο στα ελληνικά)
• Dissertation sur la gymnastique: a l' usage de la jeunesse de l'empire Ottoman/ par S. Archigenes / Paris : [Firmin Didot], 1843 (εκδόθηκε μόνο στα γαλλικά)
• Ο Αρχιγένης κατά την παραμονή του στο Παρίσι ασχολήθηκε, εκτός από τις ιατρικές σπουδές του, και με την μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, μίας επιστήμης που έκανε τότε τα πρώτα της βήματα. Παρακολουθώντας τις διαλέξεις του Pellegrino Rossi, ιταλού οικονομολόγου, πολιτικού και νομικού, κατόρθωσε να γράψει μία μελέτη αναφορικά με τις μεταρρυθμίσεις που θα έπρεπε να γίνουν για τον εκσυγχρονισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
  Η μελέτη αυτή παρουσιάστηκε στον Σουλτάνο Αβδούλ-Μεσίντ Α΄, ο οποίος εντυπωσιασμένος την έλαβε σοβαρά υπόψη κατά τις μεταρρυθμίσεις (η σημαντικότερη υπήρξε η υπογραφή του Χάτ-ι Χουμαγιούν το 1856) που καθόρισαν την σύγχρονη ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η σημαντικότερη μεταρρύθμιση που προώθησε ο Σουλτάνος επηρρεασμένος από την "Πολιτική Οικονομία" του Αρχιγένη ήταν η αναγνώριση δικαιωμάτων στις μειονότητες (Έλληνες, Αρμενίους κλπ) στην εκπαίδευση, κατάληψη δημοσίων θέσεων, και στο στρατό, ίσων με αυτά των Τούρκων υπηκόων. Το βιβλίο ωστόσο, αν και μεταφράστηκε στην τουρκική γλώσσα δεν εκδόθηκε ποτέ. Τυπώθηκε σε ελάχιστα αντίτυπα τα οποία είχαν μοιραστεί στους αξιωματούχους της Υψηλής Πύλης, προκειμένου να μελετήσουν τις προτάσεις του Αρχιγένη, και εκ των οποίων σήμερα είναι γνωστά δύο αντίτυπα.
• Ο Σαράντης Αρχιγένης αναγνωρίστηκε από τους συγχρόνους του ως ένας από τους σπουδαιότερους Εθνικούς Ευεργέτες του Γένους. Η προσφορά του δεν εστιάστηκε μόνο στην αστείρευτη φιλανθρωπία και το πλούσιο συγγραφικό του έργο, αλλά και στο ακατάπαυστο ενδιαφέρον του για το κτίσιμο νέων σχολείων όπου υπήρχε Ελληνική Κοινότητα.
  Το σπουδαιότερο δημιούργημά του υπήρξαν τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια, απ' όπου έβγαιναν δασκάλες με την υποχρέωση να μεταβούν στην πατρίδα τους και να ιδρύσουν σχολείο, τα έξοδα της ανέγερσης πολλές φορές αναλάμβανε ο ίδιος, όταν η τοπική Κοινότητα δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθει σε τέτοιο εγχείρημα.
  Μεγάλος είναι ο κατάλογος των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που ιδρύθηκαν κατόπιν πρωτοβουλίας του ("Αρχιγένειος" Αστική Σχολή Οικονομείου, 1868), με τη συμμετοχή του (Ακαδημία Αθηνών) ή πάλι ενισχύθηκαν οικονομικά από αυτόν ("Γαϊτανάκειος" Αστική Σχολή Μαδύτου).