Ο Λουκιανός ο Σαμοσατεύς 
(περίπου 120 μ.Χ. - μεταξύ 180 και 192 μ.Χ.) ήταν εξελληνισμένος Σύρος ρητοροδιδάσκαλος και σατιρικός συγγραφέας, ο δημιουργός του σατιρικού διαλόγου και από τους σημαντικότερους αττικιστές συγγραφείς της Δεύτερης σοφιστικής
2. Άλλοι διάλογοι αφορούν φιλοσοφικά θέματα ή την ίδια τη φιλοσοφία και τον τρόπο που ασκείται από τους φιλοσόφους. Σε δύο μόνον διαλόγους ο Λουκιανός στάθηκε ευνοϊκός απέναντι σε φιλοσόφους που τον γοήτεψαν:
(περίπου 120 μ.Χ. - μεταξύ 180 και 192 μ.Χ.) ήταν εξελληνισμένος Σύρος ρητοροδιδάσκαλος και σατιρικός συγγραφέας, ο δημιουργός του σατιρικού διαλόγου και από τους σημαντικότερους αττικιστές συγγραφείς της Δεύτερης σοφιστικής
Βίος Λουκιανού
Ο Λουκιανός ήταν Σύρος στην καταγωγή. Γεννήθηκε στα Σαμόσατα, πρωτεύουσα της Κομμαγηνής, στον άνω Ευφράτη της Συρίας, γύρω στο 120 μ.Χ. Εκεί έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Επειδή είχε δείξει από μικρός κάποιο ταλέντο στην τέχνη, οι γονείς του τον έστειλαν μαθητευόμενο σε κάποιο θείο του γλύπτη. Η μαθητεία του δεν κράτησε πολύ· ο νεαρός Λουκιανός έσπασε από αδεξιότητα μια πλάκα και ο θείος του τον επέπληξε αυστηρά. Έτσι, εγκατέλειψε το εργαστήρι του θείου του και επέστρεψε στο σπίτι των γονέων του.
«Τοῖς πλείστοις οὖν ἐδοξε παιδεία μέν καί πόνου πολλοῦ καί χρόνου μακροῦ καί δαπάνης οὐ μικρᾶς
καί τύχης δεῖσθαι λαμπρᾶς».
καί τύχης δεῖσθαι λαμπρᾶς».
Λουκιανός, Περί του ενυπνίου ή Βίος Λουκιανού
Η έντονη φιλομάθειά του τον έκανε να στραφεί στα γράμματα (στο έργο του Περὶ τοῦ ἐνυπνίουαφηγείται πώς ενισχύθηκε αυτή του η απόφαση μετά από όνειρο που είδε τη νύχτα της επιστροφής του στο σπίτι). Αφού μελέτησε τα ελληνικά, ξεκίνησε να μάθει τη ρητορική τέχνη στις ρητορικές σχολές της Ιωνίας. Στην Αντιόχεια άσκησε τη δικανική ρητορεία, που θεωρούνταν το κατώτερο είδος ρητορικής. Στη Σμύρνη σπούδασε τη σοφιστική (ή επιδεικτική) ρητορική, κυρίως ως μέσον προσπορισμού χρημάτων.Κατόπιν άρχισε να ταξιδεύει, επιδεικνύοντας τις ρητορικές του ικανότητες, σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας, της Ελλάδας, τηςΜακεδονίας,της Ιταλίας και της Γαλατίας.
Ωστόσο, δεν έμενε ικανοποιημένος με τη ρητορική, και τελικά απογοητεύτηκε, θεωρώντας την ρηχή. Σε ηλικία 40 ετών, παράτησε την τέχνη του σοφιστή και στράφηκε στη φιλοσοφία. Σημαντική επίδραση είχε πάνω του η διδασκαλία του Πλατωνικού φιλοσόφου Νιγρίνου, τον οποίον εθαύμαζε. Πνεύμα κατεξοχήν ανήσυχο, εντρύφησε σχεδόν σε όλες τις φιλοσοφικές σχολές, αλλά τα φιλοσοφικά ρεύματα των Επικούρειων και των Κυνικών ήταν που προσέλκυσαν κυρίως τη συμπάθειά του. Θαύμαζε τη στάση ζωής των κυνικών φιλοσόφων, πράγμα που αντανακλάται στους χαρακτήρες πολλών διαλόγων του. Αντίθετα, αντιπαθούσε σφόδρα τουςΣτωϊκούς, ίσως για την πασίγνωστη τάση τους να ανακατεύονται στην πολιτική, το πομπώδες ύφος τους και τον δογματισμό τους.
Γενικά, ο Λουκιανός απεχθανόταν τους δογματισμούς, την αδιαλλαξία και τις ακραίες φιλοσοφικές διαμάχες, όπως και την επιτηδευμένη γλώσσα και τασοφίσματα. Στο διάλογό του Ερμότιμος ή Περί αιρέσεων, καυτηριάζει τον δογματικό τρόπο σκέψης και την όλη ψυχολογία του "οπαδού" μιας σχολής, ενός ρεύματος ή μιας πίστης.
Το 165 μ.Χ. εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, την "πρωτεύουσα του πνεύματος" της εποχής εκείνης. Εκεί ανέπτυξε τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του, χρησιμοποιώντας κατά κόρον τον λιτό και απέριττο διάλογο και τη χαριτολογία. Τα έργα του έχουν ένα κωμικό, πειρακτικό ύφος, που είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του γνώρισμα. Συχνά όμως, ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του, ο λόγος του γεμίζει με πικρία και σαρκασμό.
Καλλιέργησε σχέσεις με ισχυρούς ανθρώπους και γύρω στο 171 μ.Χ. ο Λουκιανός έφυγε από την Αθήνα, για να αναλάβει μια αξιόλογη και καλά αμειβόμενη θέση στον δικαστικό κλάδο της αυτοκρατορικής διοίκησης της Αιγύπτου, με προοπτικές για προαγωγή σε ανώτερες διοικητικές θέσεις. Πάντως οι ελπίδες του Λουκιανού για σταδιοδρομία στη δημόσια διοίκηση δεν επαληθεύτηκαν, καθώς η θητεία του επάρχου C. Calvisius Statianus, που τον είχε καλέσει στη θέση αυτή τερματίστηκε απότομα με την αποτυχία της επανάστασης του C. Avidus Cassius (στην οποία συμμετείχε και ο έπαρχος) το καλοκαιρι του 175 μ.Χ. οπότε ο Λουκιανός θα πρέπει τότε να επέστρεψε και πάλι στην Αθήνα.
Η τελευταία χρονολογική ένδειξη για τη ζωή του είναι το έτος 180 μ.Χ., κατά το οποίο πέθανε ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, γεγονός που υποδηλώνεται στον Αλέξανδρος ή Ψευδόμαντις. Ο θάνατός του Λουκιανού θα πρέπει να τοποθετηθεί λίγα χρόνια αργότερα, κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Κομμόδου (180-192 μ.Χ.
Έργα του Λουκιανού
Σήμερα, αποδίδονται στον Λουκιανό 82 βιβλία, μερικά από τα οποία θεωρούνται νόθα ή αμφισβητούμενα, ενώ το έργο του Σώστρατος που αναφέρεται ότι έχει γράψει στο «Δημώνακτος βίος» δεν σώζεται. Στο έργο του κυριαρχούν οι διάλογοι. Ανάλογα με τη φύση τους, τα έργα του κατατάσσονται στις παρακάτω κατηγορίες:
Μελέτες ή επιδεικτικοί λόγοι [Επεξεργασία]
Αυτά είναι έργα που έγραψε ο Λουκιανός κατά την περίοδο που ασκούσε τη ρητορική, και γενικά δεν είναι αντιπροσωπευτικά του ύφους που ανέπτυξε αργότερα. Αυτά είναι:
- Τυραννοκτόνος
- Φάλαρις
- Ἀποκηρυττόμενος
- Μυίας ἐγκώμιον
- Δίκη συμφώνων
- Ἡρόδοτος ή Ἀετίων
- Ζεῦξις
- Περὶ τοῦ οἴκου
- Περὶ τοῦ ἐνυπνίου
- Πρὸς τὸν εἰπόντα Προμηθεὺ εἶ ἐν λόγοις.
Διάλογοι [Επεξεργασία]
Αυτοί διαιρούνται σε πολλές κατηγορίες, ανάλογα με το ύφος, το περιεχόμενο και την περίοδο που γράφτηκαν.
1. Αρχικά, έχουμε κωμικούς και σατιρικούς διαλόγους, που διακωμωδούν την ανθρώπινη ευπιστία και δεισιδαιμονία, την λαϊκή πίστη στους θεούς, τις φιλοσοφικές διενέξεις μεταξύ των διαφόρων σχολών και την απάτη των σοφιστών. Τέτοιοι διάλογοι είναι:
1. Αρχικά, έχουμε κωμικούς και σατιρικούς διαλόγους, που διακωμωδούν την ανθρώπινη ευπιστία και δεισιδαιμονία, την λαϊκή πίστη στους θεούς, τις φιλοσοφικές διενέξεις μεταξύ των διαφόρων σχολών και την απάτη των σοφιστών. Τέτοιοι διάλογοι είναι:
- Θεῶν διάλογοι
- Προμηθεὺς ή Καύκασος
- Ἐνάλιοι διάλογοι
- Νεκρικοί διάλογοι
- Εταιρικοί διάλογοι
- Θεών εκκλησία
- Κατάπλους
- Χάρων ή Επισκοπούντες
- Ἰκαρομένιππος ή Υπερνέφελος
- Ζεὺς τραγῳδός
- Ζεὺς ἐλεγχόμενος
- Δὶς κατηγορούμενος
- Τίμων ή Μισάνθρωπος
- Τὰ πρὸς Κρόνον
- Ποδάγρα, τραγωδία σε σατιρικό ύφος
2. Άλλοι διάλογοι αφορούν φιλοσοφικά θέματα ή την ίδια τη φιλοσοφία και τον τρόπο που ασκείται από τους φιλοσόφους. Σε δύο μόνον διαλόγους ο Λουκιανός στάθηκε ευνοϊκός απέναντι σε φιλοσόφους που τον γοήτεψαν:
- Νιγρίνος
- Δημώνακτος βίος
Στην πλειονότητα των διαλόγων, οι δάσκαλοι της φιλοσοφίας γελοιοποιούνται ανελέητα:
- Βίων πρᾶσις
- Ἁλιεύς
- Συμπόσιον ή Λαπίθαι
- Περί παρασίτου, ότι τέχνη η παρασιτική
Μεγαλύτερο βάθος και σοβαρότητα έχει ο διάλογός του Ἑρμότιμος, όπου κατακρίνει τον δογματικό τρόπο σκέψης. Ο διάλογος Κυνικός είναι πολύ υποδεέστερος, σε βαθμό να εκφράζεται η άποψη ότι δεν γράφτηκε από τον Λουκιανό. Άλλοι διάλογοι της κατηγορίας αυτής είναι:
- Ἀνάχαρσις ή Περί γυμνασίων
- Τόξαρις
- Σκύθης
- Εἰκόνες
- Ὑπὲρ τῶν εἰκόνων
3. Έχουμε επίσης τους Ἑταιρικούς διαλόγους, δηλ. διαλόγους μεταξύ εταιρών. Αυτοί είναι ανάλαφροι και χαρακτηρίζονται από την έμφαση σε "καθημερινά" ζητήματα και ασχολίες - τα "μικροπράγματα" της ζωής, θα μπορούσαμε να πούμε. Ο Λουκιανός βάζει την καθημερινότητα στο "μικροσκόπιο" και την εξετάζει με ιδιαίτερα κριτικό, αλλά αυτή τη φορά καλοσυνάτο, πνεύμα. Άλλοι παρόμοιοι διάλογοι είναι:
4. Τέλος, έχουμε διαλόγους που χαρακτηρίζονται από έντονη πικρία και δηκτικότητα, οι οποίοι γράφτηκαν κυρίως προς το τέλος της ζωής του. Εδώ ο Λουκιανός, υϊοθετώντας το παρατσούκλι Λυκίνος, γίνεται και ο ίδιος πρόσωπο του διαλόγου και επιτίθεται προσωπικά σε συγκεκριμένα άτομα. (Το παρωνύμιο αυτό το χρησιμοποιεί και στον Ἑρμότιμο). Τέτοιοι διάλογοι είναι:
- Ψευδοσοφιστής
- Λεξιφάνης
- Εὐνοῦχος
- Δραπέται
- Φιλοψευδής
Επιστολές [Επεξεργασία]
Πρόκειται για έργα με τη μορφή επιστολής που γράφτηκαν από τον Λουκιανό κατά την ώριμη ηλικία του και στηλιτεύουν πρόσωπα και καταστάσεις. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν:
- Περὶ τῶν ἐν μισθῷ συνόντων
- Ἀπολογία
- Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν
- Περὶ τῆς Περεγρίνου τελευτῆς
- Ἀλέξανδρος ή Ψευδόμαντις
- Ῥητόρων διδάσκαλος
- Ψευδολογιστής
- Πρὸς τὸν ἀπαίδευτον καὶ πολλὰ βιβλία ὠνούμενον.
Μυθιστορήματα [Επεξεργασία]
- Ἀληθὴς ἱστορία ή Ἀληθῆ διηγήματα
Πρόκειται για παρωδία των ταξιδιωτικών μυθιστορημάτων που ήταν αγαπητά κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους, ένα είδος "σατιρικής φαντασίας", θα λέγαμε σήμερα. Πραγματεύεται ένα φανταστικό ταξίδι στη Σελήνη, την οποία ο Λουκιανός παρουσιάζει κατοικημένη από αλλόκοτα όντα.
Επιγράμματα [Επεξεργασία]
Στην Παλατινή Ανθολογία σώζονται περί τα σαράντα επιγράμματα επιγραφόμενα με το όνομα του Λουκιανού, αλλά πολλά απ' αυτά αμφισβητούνται.
Νόθα έργα [Επεξεργασία]
Γενικά θα πρέπει να ειπωθεί ότι στην αντιμετώπιση του βασικού αυτού προβλήμτος χρειάζεται επιφυλακτκότητα. Την υπόδειξη αυτή έχει κάμει και ο Ιωάννης Συκουτρής «Αλλά και από παραδόσεως δεν επιτρέπεται να απομακρυνθώμεν χωρίς ισχυρά και αναντίλεκτα επιχειρήματα».
Στα νόθα εντάσσονται σχεδόν ομόφωνα τα έργα:
Στα νόθα εντάσσονται σχεδόν ομόφωνα τα έργα:
- Αλκυών ή Περί μεταμορφώσεως
- Δημοσθένους ἐγκώμιον
- Κυνικός
- Μακρόβιοι
- Περὶ ἀστρολογίας
- Φιλόπατρις ή Διδασκόμενος
- Χαρίδημος
- Ἔρωτες
Μερικοί αμφισβητούν τη γνησιότητα και άλλων έργων, όπως:
- Περὶ θυσιῶν
- Περὶ ὀρχήσεως.
- Ωκύπους κ.α.
Η επίδραση του Λουκιανού στους μεταγενέστερους [Επεξεργασία]
Ο Λουκιανός ήταν ένας αποστάτης της σοφιστικής. Και όχι μονάχα αυτό. Αποστάτης έγινε και ο Δίων ο Χρυσόστομος, αλλά ο Φιλόστρατος τον βιογραφεί με τα επαινετικότερα λόγια. Όμως Ο Λουκιανός γελοιοποίησε όσο μπορούσε τη σοφιστική που είχε απαρνηθεί. Η θέση του είναι στην ιστορία της σάτιρας και όχι της σοφιστικής. Η σιωπή συνεχίζεται ως το τέλος των αρχαίων χρόνων. Μικρές αναφορές κάνουν οΙσίδωρος ο Πηλουσιώτης και ο Ευνάπιος. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός που έγραψε τα σατιρικά Αντιοχικός ή Μισοπώγων και Συμπόσιον ή Καίσαρες είχε ενδιαφερθεί για το έργο του Λουκιανού.
Άξιος μιμητής του Λουκιανού υπήρξε ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος (πρώτο μισό του 12ου αι.), που έκτός από τα άλλα έγραψε και σατιρικά ποιήματα και σατιρικους διαλόγους. Η μίμηση του Λουκιανού είναι πολύ φανερή στους διαλόγους Αμάραντος ή Γέροντος έρωτες και Βίων πράσις ποιητικών και πολιτικών. Από τις σημαντικότερες και γνωστότερες απομιμήσεις του Λουκιανού είναι οι σάτιρεςΤιμαρίων ή Περί των κατ΄αυτόν παθημάτων (του 12ου αιώνα). Και οι δύο μιμούνται τη λουκειάνεια Νεκυομαντία.
Όμως η πλατύτερη και βαθύτερη επίδραση του Λουκιανού άρχισε από τους αιώνες της Αναγέννησης. Ο σατιρικός των Σαμοσάτων μεταφέρθηκε τότε πλησίστιος από τη βυζαντινή Ανατολή στην ουμανιστική Δύση. Τον 15 αι. έγιναν οι πρώτες μεταφράσεις έργων του Λουκιανού. Τα μεταφράζουν ονομαστοί Ιταλοί ουμανιστές, όπως ο Lapo di Castilioncio, ο G.F. Poggio, ο Guarino της Βερόνας κ.α. Αλλά το όνομα του Λουκιανού συνδέθηκε και με τους δυο διασημότερους του Ουμανισμού των χρόνων αυτών, με τον Ολλανδό Έρασμο και τον Άγγλο Τόμας Μουρ. Από νωρίς και οι δυό έδειξαν ιδιαίτερη προτίμηση στα έργα του αρχαίου σατιρικού. Ο Έρασμος μετέφρασε στα λατινικά σε συνεργασία με τον Τόμας Μουρ πολλά έργα του Λουκιανού μεταξύ των οποίων τον Αποκηρυττόμενο και τον Τυραννοκτόνο.
Και στη Ρωσία υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα έργα του Λουκιανού. Είχαν αρχίσει να τα μελετούν και να τα μεταφράζουν στα ρωσικά. Πρώτος μετέφρασε έναν Νεκρικό διάλογο ο ονομαστός επιστήμονας και συγγραφές Μιχαήλ Λομονόσοφ (1711-1765). Μεταφράσεις των Νεκρικών διαλόγων δημοσιεύονται στα σατιρικά περιοδικά του 18ου αιώνα. Η μεταφραστική αυτή δραστηριότητα για την πλατύτερη διάδοση των έργων του Λουκιανού συνεχίστηκε και στον επόμενο αιώνα και συνεχίζεται έως τις μέρες μας (εκδόσεις μεταφρασμένων έργων του 1915, του 1920, του 1935, του 1955)
Η επίδραση του Λουκιανού στην τέχνη [Επεξεργασία]
Στο Περί του οίκου έργο του περιέχονται και ενδιαφέρουσες αισθητικές απόψεις όπου περιγράφονται για μια αίθουσα διαλέξεων (auditorium) οι αναλογίες της, η ακουστική, ο φωτισμός της, ο διάκοσμος της οροφής, η λάμψη των χρωματικών συνδυασμών, τα ιριδίσματα πάνω στην ουρά του παγωνιού, που καμαρώνει σε λιβάδι ανθόσπαρτο και προπαντός οι τοιχογραφίες με έντονη καλλιτεχνική ευαισθησία και σωστή ζωγραφική όραση.
Στον Ηρόδοτος ή Αετίων γίνεται λόγος για τον περιώνυμο ζωγράφο Αετίωνα που έδειξε στα Ολύμπια το περίφημο πίνακά του με το γάμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της Ρωξάνης,που φιλοτέχνησε στις αρχές του 17ου αιώνα και ο Ρούμπενς ενώ στο Ζεύξις ή Αντίοχος περιγράφει τον πίνακα του ζωγράφου Ζεύξη που έχει ως θέμα την Οικογένεια των Κενταύρων και τον Αντίοχο τον Σωτήρα που κατατροπώνει τους Γαλάτες με ένδεκα ελέφαντες.
Ο Σάντρο Μποτιτσέλι άντλησε το θέμα του από ένα διάσημο πίνακα του Έλληνα καλλιτέχνη της ελληνιστικής περιόδου Απελλή, όπως αυτός περιγράφτηκε από το Λουκιανό στο έργό του Εικόνες και στην πραγματεία του Περὶ τοῦ μὴ ῥᾳδίως πιστεύειν διαβολῇ.
